پایگاه خبری تئاتر: با اعلام تعطیلی یک هفته‌ای همه فعالیت‌های فرهنگی و هنری در اسفند ماه ۹۸، شاید کمتر کسی تصورش را می‌کرد که این وضعیت تا نزدیک به دو سال ادامه دار شود و تا امروز که خرداد ۱۴۰۰ هم رو به پایان است ۱۵ ماه از آن زمان گذشته، همچنان همه چیز بلاتکلیف باقی مانده باشد.
در طول یک سال و سه ماه گذشته در مقاطعی فعالیت‌های تئاتری به طور موقت از سر گرفته شدند اما این فعالیت‌ها مدت زیادی به طول نینجامیده است و با بحرانی شدن وضعیت گسترش بیماری کرونا مجدد سالن‌های تئاتری تعطیل شده‌اند.
حالا و در روزهایی که همه تریبون‌ها در اختیار شعارهای غالباً اقتصادی نامزدهای تکیه بر مسند هدایت دولت سیزدهم قرار دارد و کمتر رد و نشانی از برنامه، دغدغه و حتی شعاری از جنس فرهنگ و هنر است، بازخوانی یکی از مهمترین غفلت‌ها در حوزه تئاتر شاید بتواند نگاه دولتمردان آینده را به وضعیت بحرانی این حوزه جلب کند.
بلاتکلیفی هنرمندان تئاتر به دلیل نبود مدیریت بحران
شروع پاندمی کرونا نه تنها فعالیت‌های تئاتری در ایران بلکه در همه کشورهایی دیگر جهان را هم با بحران مواجه کرده و باعث تعطیلی سالن‌های تئاتری و فعالیت گسترده هنرمندان و همچنین به تعویق افتادن و یا تعطیلی جشنواره‌های مختلف تئاتری در همه جای دنیا شده است اما شاید این تعطیلی در ایران تاثیرگذارتر و بحرانی‌تر از سایر کشورهای جهان باشد چون در تئاتر ایران بی برنامگی و نداشتن مدیریت بحران هنرمندان تئاتر را در بلاتکلیفی نگه داشته است.
بسیاری از اهالی تئاتر در طول این مدت از شغل اصلی‌شان که تولید تئاتر بوده است و البته جزو مشاغلی هم است که از طرف دولت به رسمیت شناخته نمی‌شود، دور افتاده‌اند و جدا از مشکلات روحی و روانی از لحاظ وضعیت ارتزاق و معیشت هم با مشکلات عمده‌ای روبرو شده‌اند.
آن دسته از هنرمندانی هم که جسارت این را داشتند که در طول این ۱۵ ماه اثری را آماده اجرا کنند به دلیل اوج گرفتن مدام بیماری و توقف‌های پیایی نمایش‌هایشان با ضررهای مالی، از دست دادن بازیگران به دلیل حضورشان در پروژه‌های دیگر، نداشتن انگیزه برای اجرای دوباره و… روبرو شدند و آن تعدادی هم که موفق شدند نمایششان را در یک بازه زمانی به صورت کامل به صحنه ببرند در بیشترین استقبال ممکن از سوی مخاطبان هر شب تنها نیمی از ظرفیت سالن را در اختیار داشتند تا اجرایشان را با حداقل درآمد به پایان ببرند و تنها دلخوش به کمک هزینه اندکی بودند که برای اجرای نمایش به آنها وعده داده شده است.
در حالی که می‌دانیم در کشورهای دیگر دنیا تئاترها کاملاً تعطیل شده و دولت کمک‌هایی را به هنرمندانش برای جبران خسارتی که به آنها وارد آمده، پرداخت کرده است نه اینکه هنرمندان در بلاتکلیفی و شش و بش باز شدن یا نشدن سالن‌های تئاتری به سر ببرند و به جای حمایت برای از دست ندادن نوبت اجرا و یا اندکی درآمد که باعث نفس کشیدن موقتی شان شود مجبور به روی صحنه رفتن با تمامی مشکلاتی که می‌دانیم این بیماری واگیردار برای مردم به وجود می‌آورد، شوند.
این تعطیلات اجباری می‌توانست مدیران فرهنگی کشور را به فکر جایگزین موقتی برای تئاترهای صحنه‌ای بیندازد و با توجه بیش از پیش مردم در سال‌های اخیر به فضای مجازی یکی از راه کارهای پیش رو حمایت از اجرای نمایش‌های آنلاین و تولید تله تئاترهایی بود که خود هنرمندان بارها در گفتگوهایشان بر علاقه و استقبال از آن تاکید داشتند. متاسفانه در طول ۱۵ ماه گذشته بخش دولتی تلاشی برای استفاده از این ظرفیت نکرد در حالی که این پاندمی می‌توانست برای مدیران ما تبدیل به فرصتی شود تا حداقل در سال پایانی دولت، توانایی، دغدغه‌مندی و تلاش برای ارتقای وضعیت معیشتی هنرمندان و توجه به رویکردهای نوین در هنر را به رخ مدیران بعدی خود بکشند اما به نظر می‌رسد این مدیران تصورشان این است که تنها بیلان کاری معتبری که می‌توانند رویش مانور دهند تعدد اجراهای صحنه‌ای در طول بحران کرونا و تاکید بر روشن نگاه داشتن چراغ تئاتر تنها از این طریق است.
تلاش‌های بخش دولتی برای استفاده از ظرفیت فضای مجازی تنها معطوف به برگزاری جشنواره‌های زیرمجموعه دولت و نمایش آفلاین این آثار شده است که در اولین گام جشنواره تئاتر «مقاومت» اقدام به نمایش آفلاین آثار شرکت کننده در جشنواره را کرد و در مرحله بعد با اعلام راه اندازی فاز نخست «تلویزیون تئاتر ایران» در زمستان سال ۹۹ این وعده داده شد که راه اندازی این پلتفورم مرجع کاملی برای ارائه مستندات تصویری تئاتر کشور خواهد بود و قرار است با هدف بهره‌مندی از ظرفیت‌های فضای مجازی برای ارائه آثار، «پروژه حمایت از تولید آثار برای عرضه در فضای مجازی» در دستور کار قرار گیرد.
استفاده از ظرفیت فضای مجازی؛ فرصتی که نادیده گرفته شد
در مراسم رونمایی از این سامانه قادر آشنا مدیرکل هنرهای نمایشی درباره دلایل راه اندازی این پروژه عنوان کرد: شیوع کرونا موجب شد تا در تدارک گسترش امکانات تئاتر باشیم و تلویزیون تئاتر ایران نیز در همین راستا راه اندازی شد. همچنین برای فازهای بعدی این پروژه از جمله سازوکارهای قانونی مربوط به عرضه آثار و استانداردهای ضبط با کیفیت فیلم نمایش‌ها با همکارانمان در سازمان سینمایی وارد تعامل و گفتگو شدیم و تا این لحظه از حمایت‌های همکارانمان در این سازمان بهره برده‌ایم.
با این وعده وعیدها «تلویزیون تئاتر ایران» که بنا به گفته مجتبی حسینی معاون هنری وزارت ارشاد اسلامی به عنوان ارمغان ارزشمندی برای فرهنگ و هنر این مرز و بوم به شمار می‌رود، همزمان با برگزاری سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر فعالیت خود را آغاز کرد که در گام نخست با کاستی‌ها و انتقاداتی در نمایش فیلم تئاترهای جشنواره تئاتر فجر هم همراه بود و مخاطبان برای دیدن آثار جشنواره با مشکلات نرم افزاری مختلفی روبرو شدند. اما در نهایت فعالیت «تلویزیون تئاتر ایران» با پایان جشنواره نمایش عروسکی تهران-مبارک نیز متوقف شد و اگر این روزها به این سامانه مراجعه کنید هیچ نشانی از فعالیت در آن یافت نمی‌شود. البته شنیده‌هایی مبنی بر مذاکره با گروه‌های نمایشی برای تبدیل آثارشان به صورت فیلم تئاتر و پخش این نمایش‌ها از طریق «تلویزیون تئاتر ایران» به گوش می‌رسد که هنوز به مرحله پخش نرسیده اما می‌تواند توجیه مناسبی برای پرداخت سقف کمک هزینه به گروه‌هایی باشد که در این شرایط روی صحنه می‌روند.
مدیران محافظه کاری که دست به عصا راه می‌روند
مدیران ما در طول ۱۵ ماه گذشته آنقدر محافظه کار بودند و ترجیح دادند که در این زمینه دست به عصا راه بروند که حتی خودشان نیز پرداختن به امکانات فضای مجازی را در اولویت برنامه‌هایشان به عنوان یک امکان قرار نمی‌دادند و با وجودی که به دلیل گستردگی شدید بیماری در حوزه‌های دیگر هنری اغلب نشست‌های رسانه‌ای به صورت مجازی و با حداقل تعداد عوامل برگزار می‌شود اما مدیران و دبیران جشنواره‌های مختلف تئاتری در طول یک سال اخیر ترجیح دادند نشست‌ها و افتتاحیه و اختتامیه جشنواره‌هایشان را به صورت فیزیکی و با دعوت از رسانه‌ها برگزار کنند و بعد از اعتراض خبرنگاران به این اقدام با حداقل اطلاع رسانی تعدادی از نشست‌ها و مراسم‌ها به صورت مجازی نیز پوشش داده شد که این مساله نشان دهنده نداشتن اعتماد به تاثیرگذاری فضای مجازی و علاقه مند به پر کردن سالن با حضور رسانه‌های تصویری و خبرنگاران با وجود خطر ابتلا به بیماری بود.
در نهایت تمامی فعالیت‌های جسته و گریخته تئاتری اعم از برگزاری جشنواره یا اجرای نمایش‌های آنلاین و پخش فیلم تئاتر که در طول این مدت در فضای مجازی شکل گرفته به صورت خودجوش و از جانب خود هنرمندان بوده است و فعالیت منفعلانه سامانه‌هایی چون «تلویزیون تئاتر ایران» نشان داد که نباید انتظاری از بخش دولتی در توجه به رویکردهای نوین اجرای تئاتر داشت. شاید تنها نهادی که در طول این مدت به صورت مداوم و بدون وقفه در طرحی با عنوان «نمایش نما» اقدام به پخش فیلم تئاترهایی برای کودکان و نوجوان کرد، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود که محصولات سال‌های گذشته خود را به صورت رایگان به مخاطبان عرضه کرد.
البته از جانب برخی از هنرمندان تئاتر، مقاومت‌ها و انتقادهایی نیز به تولید تئاترآنلاین -نه نمایشِ آنلاین فیلم‌ها که کاملاً متفاوت با تولید اثری در چارچوب تئاترآنلاین است- به عنوان جایگزینی موقتی در این شرایط وجود داشت و اکثراً بر این مورد پافشاری داشتند که تئاترآنلاین را نمی‌توان به عنوان مُسکن و خوراک فرهنگی به جامعه تزریق کرد که یکی از دلایل مخالفتشان نیز این بود که تئاتر با تماشاگر زنده هویت می‌یابد و تقابل مخاطب و بازیگران روی صحنه است که می‌تواند به صحنه جان ببخشد این انتقادات در حالی مطرح می‌شود که قرار نیست همان انتظاراتی را که از یک اجرای صحنه‌ای داریم از یک نمایش آنلاین نیز داشته باشیم چون مناسبات اجرای این ۲ گونه با یکدیگر متفاوت است و علاوه بر انتخاب متفاوت متنی که برای یک نمایش آنلاین مورد توجه قرار می‌گیرد، نحوه کارگردانی، بازیگری، طراحی صحنه و لباس در کنار در اختیار داشتن امکانات مناسب فنی ضبط و پخش صدا و تصویر از اهمیت زیادی برخوردار است.
برخی دیگر از هنرمندان نیز معتقد بودند به هر حال اجرای تئاتر آنلاین و یا تله تئاتر نیز در شرایط امروز گستردگی بیماری کرونا خطرناک است و در وضعیتی که هنرمندان در اولویت دریافت واکسن قرار ندارند انجام چنین فعالیت‌هایی آسیب‌هایی بیشتر از نفعش دارد و دولت موظف است که در این شرایط بحرانی از هنرمندانش حمایت کند.
قطب‌الدین صادقی: لزوم تقویت زیرساخت‌ها برای اجرای تئاتر آنلاین
در همین زمینه قطب‌الدین صادقی نیز در گفتگویی درباره اجرای تئاتر به صورت آنلاین و لزوم تقویت زیرساخت‌ها گفته بود: نباید در این زمینه شتابزده عمل کرد. در این شرایط نیز گروه‌هایی دست به تولید تئاتر آنلاین زده‌اند که اغلبشان خیلی حرفه‌ای نیستند از همین رو اعتقادم بر این است که اگر قرار باشد تئاتر آنلاین داشته باشیم باید توسط گروه‌های بسیار حرفه‌ای انجام گیرد تا قدرت تاثیر و جذابیت چنین اجراهایی پایین نیاید.
صادقی یادآور شده بود: نکته دیگر این است که باید امکانات فنی بسیار پیشرفته‌ای در اختیارشان قرار گیرد تا بتواند ضرر و زیان این ارتباط را جبران کند چون من اعتقاد راسخ دارم که هنر تئاتر یک هنر بی واسطه است و وابسته به ارتباط تنگاتنگ و نفس به نفس تماشاگران است به عنوان نمونه من برخی از نمایش‌های خودم را که به صورت ضبط شده دیدم باورم نمی‌شد که این کارها را من به صحنه برده‌ام. حتی شاهد چند اجرای پیتر بروک از نزدیک بوده‌ام و زمانی که اجرای ضبط شده‌شان را دیدم واقعاً متعجب شدم چون این فیلم تئاترها یک دهم جذابیت اجرای زنده آثار او را نداشت. این اتفاق امری طبیعی است چون تئاتر یک مدیوم و وسیله بیان فرهنگی مجزاست و زمانی که در یک مدیوم دیگر برای عرضه قرار می‌گیرد باید دچار تغییر و تحولات اساسی شود.
کیومرث مرادی: تئاترآنلاین به مثابه یک کنش اجتماعی
در همین زمینه کیومرث مرادی عنوان کرده بود: در جهت تحقق بخشیدن به این شعار که «تئاتر همواره زنده است» تصمیم گرفتم نمایشنامه مشهور «آنتیگونه» اثر سوفوکل را به صورت پرفورمنس و به شکل زنده پنجشنبه و جمعه اول و دوم آبان ماه در صفحه اینستاگرام خودم و تئاتر مستقل تهران اجرا کنم. اجراگر این پرفورمنس نیز خودم خواهم بود. بزرگترین هدف من از این کنش اجتماعی این است که اعلام کنم تئاتر همچنان زنده است و امید را برای جوانان تئاتری و مخاطبان این هنر حفظ کنم از همین رو این پرفورمنس به صورت رایگان به مخاطبان عرضه خواهد شد.
مونا فرجاد نیز از جمله هنرمندانی است که این روزها به صورت شخصی و خودخواسته مونولوگ‌های کوتاهی را بر اساس ادبیات عامیانه ضبط می‌کند که هر هفته از صفحه شخصی‌اش در فضای اینستاگرام برای مخاطبان به اشتراک گذاشته می‌شود و در این مدت کوتاه توانسته مخاطبان زیادی را به خود جذب کند. فرجاد بدون امکانات در منزل شخصی‌اش، با دوربین موبایل و گاهی همراهی یک نوازنده، دست به تولید «تک گویی‌های زنانه بر اساس حروف الفبا» زده است؛ اجرایی که تنها بر خلاقیت فردی و مونولوگ های متنوع و کوتاه که توسط یکی از دوستان نویسنده‌اش نوشته می‌شود، استوار است. این قطعات نمایشی را شاید از لحاظ اصولی نتوان جزو تئاتر آنلاین به حساب آورد چون این ویدئوها از قبل ضبط شده و بعد به صورت آفلاین منتشر می‌شوند و مخاطبان نمی‌توانند به صورت زنده کنش‌های بازیگر را جلوی دوربین دنبال کنند و از زیرساخت‌ها و تجهیزات حرفه‌ای که لازمه ضبط یک نمایش آنلاین یا حتی فیلم‌تئاتر است نیز برای ضبط این مونولوگ ها استفاده نمی‌شود اما همین تلاش در شرایط کرونا زده تئاتر می‌تواند به عنوان نقطه امیدی برای چنین فعالیت‌هایی در فضای مجازی از جانب هنرمندان تبدیل شود.
بخش دولتی پشت گروه‌های تئاتری بایستد
فرجاد در پاسخ به اینکه آیا مدیریت دولتی باید به این فعالیت نوظهور در ایران ورود و از هنرمندان حمایت کند، عنوان کرد: چه بهتر که مدیریت دولتی به این فضا ورود و از لحاظ مالی از هنرمندان حمایت کند یا حداقل امکاناتی مثل استودیو و دوربین و تجهیزات فنی را در اختیارشان قرار دهد چون خود هنرمندان به تنهایی نمی‌توانند امکانات ضبط و تولید آثار را تامین و به تئاترآنلاین به عنوان فضایی برای کسب درآمد فکر کنند مگر اینکه به بخش بازرگانی و چگونگی جذب سرمایه اشراف داشته باشند که باز هم فکر می‌کنم در شرایط اقتصادی این روزها کار بسیار مشکلی است یا اینکه ارگان‌ها و نهادهایی باشند که دغدغه فرهنگی دارند و بخواند در این زمینه سرمایه گذاری کنند. به هرحال اتفاق خوبی می‌افتد که بخش دولتی پشت گروه‌های تئاتری بایستد و از آنها حمایت کند.
به گفته فرجاد هیچگاه تئاتر آنلاین نمی‌تواند جایگزین تئاتر در صحنه باشد اما در شرایط این روزهای تئاتر، می‌توان به عنوان امکانی برای زنده نگاه داشتن و نفس کشیدن در فضای تئاتر از آن استفاده کرد. همچنین اتفاق خوبی است اگر بخش خصوصی مانند حوزه سینما و برخی آثار تصویری بتواند به عنوان اسپانسر به این اتفاق ورود کند و به عنوان نمونه امکانی فراهم شود تا بتوان در پلتفورم های مختلف اقدام به نمایش تئاترهای آنلاین همراه با بلیت فروشی کرد.
به جز پرداختن به تئاتر آنلاین به عنوان یکی از گزینه‌های پیش رو در شرایط بحرانی کرونا، تولید تله تئاتر به عنوان یکی از دغدغه‌های هنرمندان تئاتر که در طول سال‌های گذشته و جدا از بحران کرونا همواره جزو مطالباتشان بوده است و اکثراً برای تولید چنین محصولاتی اعلام آمادگی کرده‌اند نیز مساله‌ای مورد توجه است. البته به نظر می‌رسد بحث تولید تله تئاتر به شیوه‌ای که در دهه ۷۰ و ۸۰ در تلویزیون باب بود از طرف مدیران رسانه ملی به کل منتفی است و در این زمینه باید به گزینه‌های دیگری فکر کرد که یکی از همین گزینه‌ها می‌توانست استفاده از قابلیت‌های «تلویزیون تئاتر ایران» باشد که تا امروز نادیده گرفته شده است.
ایرج راد: مذاکرات بی نتیجه با رسانه ملی برای تولید تله تئاتر
ایرج راد رییس هیات مدیره خانه تئاتر نیز در این زمینه گفته بود: در شرایط امروز که امکان اجرای تئاتر صحنه‌ای تقریباً به صفر رسیده است بهترین موقعیت برای تولید تئاتر و پخش آن از طریق مدیوم‌های تصویری است تا تئاتر بتواند ارتباط خود را با تماشاگرش حفظ کند. اگر تلویزیون در این زمینه حمایت‌های لازم را انجام دهد می‌تواند بهترین موقعیت و فرصت را برای هنرمندان و علاقه مندان به تئاتر به وجود بیاورد.
این هنرمند تئاتر با اشاره به مذاکراتی که طی سالیان گذشته با مدیران سازمان صداوسیما برای تولید تله تئاتر شده است، توضیح داده بود: از سه دهه پیش و زمان ریاست علی لاریجانی بر صداوسیما پیگیر تولید تله تئاتر در سازمان بودیم و حتی با دکتر علی رفیعی هم ملاقاتی با آقای لاریجانی داشتیم و موافقت‌هایی هم در این زمینه صورت گرفت و قرار بر این شد که شبکه چهار سیما متولی تولید تله تئاترها باشد و بعد تئاترهایی را که ضبط می‌کند براساس اهداف هرکدام از شبکه‌ها در اختیارشان قرار گیرد. حتی در زمان عزت الله ضرغامی نیز این طرح پیشنهاد شد و در سال‌های اخیر هم با وجودی که نتوانستیم رودررو با مدیران سازمان صحبت کنیم در مصاحبه‌ها و بیانیه‌ها بر لزوم تولید تله تئاترها تاکید داشته‌ایم اما نمی‌دانم چرا این اتفاق که در مقطعی به جریان افتاده بود، میسر نشد و تلویزیون با اهالی تئاتر همراهی نمی‌کند.
داریوش مودبیان: پر کردن خلا نبود اجرای صحنه‌ای با تولید تله تئاتر
همچنین در زمینه اهمیت تولید تله تئاتر داریوش مودبیان مترجم و کارگردان تئاتر که از هنرمندان فعال در عرصه تولید تله تئاتر نیز بوده است عنوان کرده بود: تولید تله تئاتر از چند جنبه اهمیت دارد و می‌تواند به تئاتر صحنه‌ای نیز کمک می‌کند. وقتی به تاریخ تئاتر رجوع می‌کنیم، می‌بینیم در زمان توقف تئاتر و به طور مثال در کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ که تئاترها تعطیل شده و می‌سوزند و گروه‌های تئاتری از بین می‌روند ما با خلائی در تئاتر روبرو می‌شویم اما در سال ۱۳۳۸ شاهد هستیم که به پیشنهاد دکتر فروغ تئاتر تلویزیونی روی کار می‌آید.
وی افزود: آن زمان با امکانات محدودی این طرح شکل می‌گیرد و تئاترهای تلویزیونی به صورت زنده از تلویزیون پخش می‌شوند. شب‌های چهارشنبه ۵ گروه تئاتری در اداره هنرهای دراماتیک کنار هم جمع می‌شوند و تئاترهای تلویزیونی را ضبط می‌کردند. این افراد جریانی را به وجود آوردند که به راه اندازی و رونق تئاتر صحنه‌ای کمک زیادی کرد.
با توجه به بی علاقگی رسانه ملی در تولید تله تئاتر و همکاری نکردن با هنرمندان در این زمینه، مدیران تئاتری می‌توانستند به فکر گزینه‌های دیگری باشند اما با وجود وعده‌هایی که زمان تاسیس «تلویزیون تئاتر ایران» در این زمینه داده شد همچنان شاهد حرکت‌های خودجوش و گذرایی از جانب خود هنرمندان در تولید تله تئاتر و فروختن محصولاتشان به پلتفورم های خصوصی هستیم.
البته این روزها مردم با فاصله گرفتن از فضای انحصاری تولیدات تلویزیونی بیشتر از قبل جذب فضای مجازی و پلتفورم های پخش آثار تصویری شده‌اند از این رو به نظر می‌رسد مدیران تئاتری می‌توانند با تدبیر و برنامه‌ریزی وارد مذاکره با چنین سامانه‌هایی برای تولید تله تئاتر شوند و یا زیرساخت‌ها و امکانات تولید تئاترهای آنلاین را در اختیار هنرمندان علاقه مند قرار دهند تا حداقل در روزهایی که بحران بیماری و شرایط نابه‌سامان اقتصادی فشار روانی زیادی بر آنها وارد ساخته است، بتوانند تا اندازه‌ای سرگرم شده و اندکی از لحاظ اقتصادی نفس تازه کنند.
منبع: خبرگزاری مهر
نویسنده: آروین موذن زاده
