پایگاه خبری تئاتر: جشنواره تئاتر فجر در دوره کنونی یکی از تجربه‌های قابل بررسی خود را سپری می‌کند؛ به این معنا که شاید این نخستین‌بار در سال‌های اخیر است که برگزارکنندگان هرآینه خروج گروه تئاتری از جدول جشنواره را انتظار می‌کشند. برای نمونه «در پی لغو اجرای نمایش «بی‌زمان» که قرار بود ۲۱ بهمن‌ماه آخرین اجرایش را در جشنواره تئاتر فجر روی صحنه ببرد، قائم‌مقام دبیر جشنواره گفت ممکن است باز هم اجراهای دیگری را لغو کنیم.» این خبر درست روزی روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار می‌گیرد که جشنواره حدودا سه روز تا پایان فرصت دارد. اگر به فرآیندی که درخصوص انتخاب گروه‌های حاضر در این دوره طی شد هم بازگردیم، سیری نمایان می‌شود که حکایت از یک استراتژی مشخص دارد، برای رسیدن به نقطه کنونی؛ جایی که جشنواره تئاتر فجر برگزار می‌شود و نمی‌شود.
بازخورد اندک رسانه‌ای جشنواره، اختصاص کمترین صفحات روزنامه‌ها به برگزاری جشنواره تئاتر فجر چهلم در مقایسه با ادوار گذشته (که اتفاقا آنها نیز همزمان با جشنواره فیلم برپا می‌شدند)، همچنین افزایش آمار خبرهای غیرتولیدی خبرگزاری‌ها و در عوض واگذاری عرصه به انتشار خبرهای ارسالی ستاد خبری جشنواره (که از حیث خطای نگارشی، این دوره سرآمد است) بی‌میلی رسانه‌ها به متن و حاشیه این دوره را گواهی می‌دهد. در ساده‌ترین نمونه، همواره در ادوار گذشته باب بود که یک یا دو روزنامه (موارد بیشتر هم وجود داشته) صفحات ویژه روزانه‌ای را به اجراها اختصاص می‌دادند؛ امری که در دوره کنونی به چشم نمی‌خورد. این رویکرد البته نمی‌تواند به گسترش فضای مجازی ارتباط داشته باشد، چراکه اساسا ثبت و ضبط مکتوب روایت‌های جشنواره توسط مطبوعات کارکردی فراتر از بازی‌های تبلیغی- مصرفی مجازی پیدا می‌کند.
روی دیگر سکه از رونق افتاده این مراسم در آینه مطبوعات و خبرگزاری‌ها، غیاب پدیده‌ای است به نام «گفت‌وگو». جست‌وجوی ساده در آرشیو روزنامه‌ها ظرف روزهای اخیر نشان می‌دهد مطبوعات و خبرگزاری‌ها کمترین میزان گفت‌وگو با کارگردانان و حاضران در این دوره را به ثبت رسانده‌اند؛ در مقابل، اعضای رسمی حاضر در ستاد جشنواره، فعلا بیشترین میزان اظهارنظر و گفت‌وگو را انجام داده‌اند. انتشار یک جوابیه (با ادبیات تهاجمی)، همچنین مصاحبه عضو ستاد برگزاری جشنواره در فضای مجازی و پاسخ به انتقاد گروه‌های معترض به فرآیند مجهول انتخاب را باید بین این نمونه‌ها زیر ذره‌بین گذاشت.
حضور گروه‌ها در بخش «بین‌الملل» یا به تعبیرِ مسوولان امسالِ جشنواره، بخش «ملل» همواره یک عامل مهم و مشوق خبرنگاران و مخاطبان برای مشارکت در فرآیند مدنظر بوده که این شاخصه نیز در دوره چهلم بی‌رونق است. به ضرس قاطع می‌توان مدعی شد هیچ‌یک از گروه‌های غیرایرانی حاضر در جشنواره تئاتر، کیفیتی فراتر از گروه‌های ایرانی ندارند و هیچ پیشنهاد تازه یا چشم‌انداز خاصی برای هنرمندان تئاتر ایران به ارمغان نیاورده‌اند. عراق، افغانستان (پروژه مشترک)، ارمنستان، تاجیکستان، آذربایجان (نمایشی با محوریت شاهنامه)، بلغارستان، اهم کشورهای اعلام در این دوره را تشکیل می‌دهند. به معنای دیگر، هیچ نشانی از اسامی معتبر تئاتر به چشم نمی‌خورد. در مقابل کافی است به کارگاه‌های آنلاین بیست‌ویکمین «جشنواره تئاتر تجربه» که توسط دانشجویان تئاتر برگزار می‌شود نگاه کنید. جایی که اتفاقا کارگردانان شناخته‌شده تئاتر ایران را هم به تکاپو واداشته، از جمله می‌توان به حمایت علی‌اصغر دشتی و امیررضا کوهستانی اشاره کرد که در روزهای اخیر، هریک به نوبه خود تلاش کردند توجه دانشجویان و هنرجویان را به این رویداد جلب کنند. برای نمونه می‌توان به برگزاری کارگاه «یوهانس» و «مونیکا» دیملینگ اشاره کرد. این زوج هنرمند در زمینه هنرهای اجرایی و ارتباط با فضای ویژوئال‌آرت، ویدیو‌آرت و عکاسی تخصص دارند.
«میلو راو» دیگر هنرمند حاضر در این دوره جشنواره تجربه این دوره است که شهرت جهانی دارد. اکثر هنرمندان تئاتر در ایران و جهان او را با اجرای پروژه «اورستوس در موصل» عراق می‌شناسند. در جلسه مذکور ابتدا لینک مستند جریان ساخت‌وساز اجرای «اورستوس در موصل» دراختیار دانشجویان قرار گرفت و یک روز بعد نیز با حضور آزاده گنجه گفت‌وگویی با این هنرمند انجام شد. درست وقتی که جشنواره تئاتر فجر مشغول بی‌برنامگی‌هایش بود. البته نگارش این سطور برخلاف بعضی رویکردها ابدا به دنبال تمنای تغییر رویه در برگزاری تئاتر فجر نیست؛ اتفاقا برعکس، به نظر می‌رسد این رویداد آینه وضعیتی است در فرهنگ و هنر، خاصه تئاتر که باید به همین منوال پیش برود تا ما نمونه‌ای برای طرح مثال از افول عملکرد برنامه‌ریزان غیرمتخصص در برابر جریان‌های غیردولتی متخصص دراختیار داشته باشیم.
در مقام مقایسه دو جشنواره کافی است نگاه کنیم که ستاد خبری تئاتر فجر دو روز مانده به شروع برگزاری این رویداد در خبری اعلام می‌کند «طبق مصوبه جلسه فوق‌العاده ستاد ملی مدیریت کرونا مورخ ۲۸ آذرماه، ورود مستقیم و غیرمستقیم مسافران از هشت کشور آفریقایی و انگلیس، فرانسه، نروژ و دانمارک به خاطر شیوع سویه جدید کرونا به مدت ۱۵ روز ممنوع شده بود و تصور می‌شد که این شرایط بعد از مدت مقرر لغو شده و این محدودیت تمدید نشود اما متاسفانه با افزایش تعداد مبتلایان به سویه جدید و بالا رفتن محدودیت‌ها، همچنان این مصوبه لازم‌الاجرا است و به همین دلیل هم وزارت امور خارجه از صدور ویزا برای برگزارکنندگان کارگاه آموزشی روی فراتی ممانعت کرد. بنابر این شرایط، کارگاه این کارگردان فرانسوی با عنوان «جهان بدون مرز» در چهلمین جشنواره تئاتر فجر برگزار نخواهد شد. دبیرخانه جشنواره امیدوار است با بهبود شرایط کرونایی تئاتر کشور در موقعیت بهتری میزبان این هنرمند باشد. این کارگاه قرار بود از سه‌شنبه (۱۹ بهمن‌ماه) تا دوشنبه (۲۵ بهمن‌ماه) ۱۴۰۰ برگزار شود.» پرونده به همین سادگی بسته شد. نوع برخورد به گونه‌ای است که شما تصور می‌کنید فرد یا افرادی اصلا از انتشار خبرهای «نشد»ها و «نمی‌شود»ها در فضای فرهنگ و هنر استقبال هم می‌کنند.
از انصراف و لغو اجرای چند گروه به دلیل ابتلای بازیگر یا عوامل‌شان به ویروس که بگذریم، نمونه آخرین گلایه مطرح‌شده به خوبی بازگوکننده وضعیت عمومی حاکم بر جشنواره چهلم تئاتر فجر به نظر می‌رسد. محمدهادی هاشم‌زاده کارگردان نمایشی به نام «استرالیا» که از شیراز برای شرکت در جشنواره به تهران آمده، اوضاع گروه خود را این‌گونه شرح می‌دهد «دکور نمایش ما سنگین بود و بعد از اجرا تا ساعت ۲ نیمه شب مشغول جمع کردن آن بودیم اما متاسفانه ساعت ۱۰ صبح روز بعدش باید اتاق‌های هتل را تحویل دهیم! در حالی که بچه‌ها بسیار خسته بودند. گروه ما تا دیروقت مشغول جمع کردن دکور و تحویل سالن بود، آیا این امکان وجود نداشت که حداقل بچه‌ها یک روز استراحت کنند یا عصر دوشنبه هتل را تحویل دهند. یکی از نکات جالبی که امسال با آن روبه‌رو شدیم برخورد تبعیض‌آمیزی بود که جشنواره نسبت به گروه‌های ایرانی که از شهرستان آمده‌اند با گروه‌های خارجی داشت. هر دو گروه‌ها در یک هتل ساکن بودند اما غذاهای گروه‌های خارجی و حتی محلی که برای سرو غذای‌شان در نظر گرفته شده بود کاملا از ما جدا بود. یا یکی دیگر از ناهماهنگی‌هایی که وجود داشت این بود که گفتند تلویزیون تئاتر ایران قرار است فیلم نمایش را تهیه کند اما متاسفانه یکی از دوربین‌های‌شان دیر به اجرا رسید و دوربین دیگر هم در میانه اجرا باتری‌اش تمام شد و تا تعویض باتری چند دقیقه از نمایش از دست رفت.»
خبرگزاری مهر در گزارش روزشمار برپایی جشنواره می‌نویسد «روز سه‌شنبه ۱۹ بهمن به عنوان سومین روز چهلمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیز روز متفاوتی نسبت به ۲ روز ابتدایی جشنواره نبود و سالن‌های میزبان اجراهای جشنواره حال و هوای یکسانی داشتند. مجموعه تئاتر شهر به عنوان میزبان اصلی جشنواره تئاتر فجر تفاوتی با روزهای تعطیل خود نداشت و سکوت و آرامش عجیبی بر آن حکمفرما بود که به دور از حال و هوای یک جشنواره بین‌المللی تئاتر است.»
به‌طور خلاصه باید گفت اوضاع به گونه‌ای است که اثبات از کار افتادگی جشنواره ادله چندانی نیاز ندارد و اکثر فعالان تئاتری به این موضوع واقفند، تنها می‌ماند اشاره به این نکته که چه عاملی موجبات این از کار افتادگی بی‌رونق‌شده را پدید می‌آورد. من پاسخ را لابه‌لای صحبت‌های همین هنرمند اهل شیراز و همچنین اظهارات دبیر جشنواره در نشست رسانه‌ای جست‌وجو می‌کنم. هاشم‌زاده جایی در میانه صحبت‌هایش می‌گوید: «برای اولین‌بار در عمرم بود که متوجه شدم قبل از اجرا در جشنواره باید پوستر و بروشور نمایش را برای بازبینی ارایه دهیم که پوستر نمایش تایید نشد در حالی که همین پوستر پارسال در دوره سی‌ونهم نامزد دریافت جایزه شده بود و امسال آن را رد کردند.»
همین عامل، یعنی فشار غیرمتعارف به آثار در زمینه ممیزی در نشست رسانه‌ای جشنواره هم مطرح شد که پاسخ حسین مسافرآستانه به آن نشان داد دوره کنونی را باید متفاوت‌تر از قبل مطالعه کرد. «قانون این است که تمام آثاری که مجوز اجرا گرفته و روی صحنه رفته‌اند، برای اجرای مجدد در سالنی دیگر باید مجوز مجدد بگیرد. جشنواره هم از این قضیه مستثنی نیست.» معنی گفته این است که تمام نمایش‌های حاضر در جشنواره تئاتر فجر به‌رغم آنکه پیش از این در سالن‌های سطح کشور به‌صورت عمومی روی صحنه رفته‌اند، یعنی مجوز داشته‌اند، برای حضور در جشنواره باید مجوز روی مجوز بگذارند! یعنی دو بار بازبینی با نگاه ممیزی. دبیر جشنواره سپس در تایید این نظر ادامه می‌دهد: «همه آثاری که قبلا به صحنه رفته بودند برای اجرا در جشنواره باید دوباره مجوز بگیرند اما این کار را ما تقبل و پروسه دریافت مجوز را طی کردیم. هیچ کاری نبوده که به دلیل عدم دریافت مجوز آن را رد کرده باشیم؛ اگر هم نکاتی بوده با اعلام به گروه‌ها سعی کردیم آن را حل کنیم.» و این بخش از گفته‌های او که می‌گوید «این کار را ما تقبل کردیم» به این معنا است که قرار بوده جایی یا نهادی غیر از سیستم آشنا به تئاتر و هنرهای نمایشی مسوولیت بازبینی! مجدد را برعهده داشته باشد که دبیرخانه جشنواره اعلام کرده این مسوولیت را هم خودمان برعهده می‌گیریم. این شد که حالا اگر به سالن‌ها و محوطه‌های برگزاری جشنواره تئاتر فجر سری بزنید احساس می‌کنید در غروبِ دریای غریب گرفتار آمده‌اید.
منبع: روزنامه اعتماد
نویسنده: بابک احمدی
