پایگاه خبری تئاتر: در نخستین روزهای پس از نوروز 1401 خبر صدور قرار جلب به دادرسی اصغر فرهادی در صدر اخبار هنری و حقوقی قرار گرفت. در این نوشتار سعی بر آن است ابعاد حقوقی این قرار و حدود انطباق آن با موازین حقوق مالکیت فکری مورد تحلیل قرار گیرد.
ابتدا باید توجه شود که نظام دادرسی کیفری دو مرحله‌ای است؛ بدین معنا که ابتدا مرحله تحقیقات مقدماتی در دادسرا انجام می‌شود تا به شکل اجمالی بررسی شود که آیا متهم عمل مجرمانه‌ای انجام داده یا خیر؛ در صورتی که نظر مقام تحقیق و تعقیب بر تحقق عمل مجرمانه باشد قرار جلب به دادرسی و متعاقبا کیفرخواست صادر می‌شود و پرونده جهت رسیدگی نهایی به دادگاه ارسال می‌شود و در صورتی که نظر مقام مزبور بر عدم ارتکاب جرم باشد، پرونده با صدور قرار منع تعقیب مختومه می‌شود. در پرونده اصغر فرهادی صرفا قرار جلب به دادرسی صادر شده و محاکمه نهایی در دادگاه کیفری انجام خواهد شد بنابراین ایشان هنوز محکوم به ارتکاب جرم نقض حقوق مالکیت ادبی و هنری نشده‌اند.
حال باید به بررسی این موضوع بپردازیم که آیا ساخت فیلم قهرمان متضمن نقض حقوق مستند دو سر برد دو سر باخت است و اساسا سازنده فیلم قهرمان مرتکب جرم نقض حقوق مالکیت ادبی و هنری شده است؟ ماجرا از این قرار است که داستان فیلم قهرمان تا حدود چشمگیری منطبق با داستان مستند دو سر برد دو سر باخت است و قاعدتا شاکی پرونده مدعی نقض حق اقتباس اثر. مقدمتا باید توجه شود برای تحقق یک جرم باید سه عنصر قانونی، مادی و معنوی احراز شوند که دو عنصر قانونی و مادی به بحث پرونده مورد نظر مربوط می‌شوند. عنصر قانونی بدین معنا که عمل مجرمانه باید در قانون پیش‌بینی شده باشد و عنصر مادی بدین معنا که آن عمل مجرمانه در عالم خارج محقق شده باشد.
در نتیجه خلق یک اثر ادبی و هنری دو دسته حق مادی و معنوی به پدیدآورنده تعلق می‌گیرد. حقوق مادی مثل حق نشر، توزیع، اجرا، تعقیب، اقتباس اثر و حقوق معنوی مثل حق بر نام و حق تمامیت اثر. قانونگذار برای تضمین حقوق پدیدآورنده دو نوع ضمانت اجرای کیفری و مدنی برای نقض این حقوق در نظر می‌گیرد. در نظام حقوقی ایران، به موجب ماده 3 قانون حمایت از مولفان و مصنفان و هنرمندان، حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر، پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی است. بنابراین در این ماده به حق اقتباس اثر هیچ اشاره‌ای نشده است؛ اما در ماده 5 تلویحا حق اقتباس اثر برای مولف پیش‌بینی شده است. ماده 5 مقرر داشته است پدیدآورنده اثرهای مورد حمایت می‌تواند استفاده از این حقوق مادی خود را به غیر واگذار کند.
1- تهیه فیلم سینمایی و تلویزیونی و مانند آن... در واقع از ماده 5 می‌توان این‌گونه برداشت کرد که حق اقتباس اثر از حقوق مادی پدیدآورنده است.
با این حال قانونگذار در مقام بیان ضمانت اجرای کیفری نقض حقوق مولف در ماده 23 ضمانت اجرای کیفری را صرفا برای نشر، پخش یا عرضه اثر پیش‌بینی کرده است.
در واقع به‌رغم اینکه قانونگذار حق اقتباس اثر را به‌طور ضمنی در ماده 5 به عنوان یکی از حقوق مادی پدیدآورنده پیش‌بینی کرده، ضمانت اجرای کیفری را در خصوص نقض این حق مقرر نکرده و صرفا به ضمانت اجرای حقوقی در این خصوص اکتفا کرده است.
بنابراین اساسا جرم نقض حقوق مالکیت ادبی و هنری با نقض حق اقتباس اثر قابل تصور نیست و به تعبیر دیگر، اقتباس از یک اثر ادبی و هنری بدون اذن پدیدآورنده در نظام حقوقی ایران جرم‌انگاری نشده است. بنابراین اساسا عمل سازنده فیلم قهرمان
جرم نبوده حتی اگر حق اقتباس اثر پدیدآورنده مستند دو سر برد، دو سر باخت نقض شده باشد.
از سوی دیگر باید توجه شود که اساسا حق اقتباس اثر مستند دو سر برد، دو سر باخت نیز نقض نشده است زیرا ایده مستند مزبور صرفا یک واقعه در عالم خارج است و اساسا اصالت آن مستند به هیچ عنوان در گرو ایده آن اثر نیست.
توجه شود که اقتباس نسبت به یک ایده تجلی‌یافته انجام می‌شود و پدیدآورنده یک اثر در شرایطی از حق اقتباس اثر بهر‌ه‌مند است که آن ایده متعلق به خود شخص پدیدآورنده باشد.
در شرایطی که در پرونده فیلم قهرمان، مستند مورد نظر مبتنی بر یک داستان واقعی بوده و از این رو شرایط تعلق حق اقتباس را ندارد. در نتیجه، باید بر این عقیده باشیم که در پرونده فیلم قهرمان حق اقتباس اثر نقض نشده است و به فرض هم که نقض شده باشد اساسا نقض این حق در نظام حقوقی ایران جرم‌انگاری نشده و موجبی برای صدور قرار جلب به دادرسی متصور نیست. بنابراین رای صادره منطبق با موازین و قواعد حقوق مالکیت فکری نیست.
منبع: روزنامه اعتماد
نویسنده: امیر ناظری
