موانع سریال‌سازی تاریخی در ایران

چارسو پرس: به رغم اینکه سازندگان فیلم و سریال ترجیح می‌دهند تولیدات خود را در فصل زمستان - که خانواده‌ها اغلب در منزل به سر می‌برند و سفرها به محاق می‌رود - از سیما به نمایش درآید؛ اما نویسنده این سطور به دلیل گرمای فصل تابستان - که حال و حوصله کتاب خواندن و مطالعه و بررسی رویدادهای تاریخی را ندارد - این فصل را برای دیدن سریال‌ها انتخاب می‌کند. بی‌جهت نیست که مدارس، دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه نیز تابستان تعطیل می‌شود. هر چند هیچ چیز نمی‌تواند جایگاه و نقش مطالعه کتاب را در افزایش دانش آدمی پیرامون تاریخ پر کند. در تابستان امسال تماشای چند سریال را درسرلوح برنامه‌هایم قرار دادم و علاوه بر دیدن سریال تلویزیونی خانه پوشالی، سریال جذاب تاریخی «سرزمین مادری» را نیز با دقت دیدم. اما پیش از پرداختن به این سریال، ترجیح می‌دهم مختصری پیرامون اهمیت مطالعه تاریخ کشورمان - به ویژه تحولات یک‌صد‌ساله اخیر- و تعیین علت یا علت‌های مطالعه نکردن تاریخ ایران - به ویژه از سوی نسل جوان - و درنهایت به همه علاقه‌مندان مطالعه تاریخ پیشنهاد نمایم چنانچه خواندن و بررسی رویدادهای گوناگونی که در کشورمان ایران رخ داده است، از طریق مطالعه کتاب برای آنان مقدور نیست، می‌توانند از منظر سریال‌های تاریخی که از شبکه‌های مختلف سیما پخش می‌شود، مطالعه کنند. منظورم ازسریال‌های تاریخی (Historical Series) نیز سریال‌هایی هستند که هر کدام در یک دوره تاریخی خاص روایت می‌شوند و وقایع پیش آمده را از زبان سینما و تلویزیون به مخاطب منتقل می‌کنند. در این راستا خوشبختانه فیلمسازان حرفه‌ای در سینمای ایران و جهان، توجه ویژه‌ای به ساخت سریال‌های تاریخی داشته‌اند و آثار تاریخی موفقی نیز تولید کرده‌اند.

از فرهنگ و تاریخ ایران چه می‌دانیم؟

وقتی که تاریخ را ندانیم هویت را نمی‌دانیم و تا زمانی که هویت را ندانیم، برای یکدیگر ناشناخته هستیم. زبان فارسی، آداب‌ و رسوم و سنت ما، همگی بخشی از این هویت به شمار می‌روند و نباید اجازه داد که نام ایران، هویت ایرانی و اتحاد اقوام از بین برود. همه ما به‌وسیله زبان فارسی به یکدیگر پیوند خورده‌ایم که بخش مهمی از فرهنگ و تمدن ما به حساب می‌آید و در طول تاریخ دستخوش تغییر نشده است.

از سوی دیگر، ایران یکی از کشورهایی محسوب می‌شود که فرهنگ و تاریخ بسیار غنی و پرافتخاری دارد. این سرزمین، میزبان تمدن‌های بسیاری بوده است که هرکدام به نحوی بر آن تأثیرگذار بوده‌اند. بررسی دوره‌های مختلف، از دوران باستانی گرفته تا دوران معاصر، ما را با ویژگی‌های بارز مردم این دیار و مسیری که تا به امروز طی کرده آشنا می‌کند.

تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام

تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام، از دوره‌های پرافتخار وگوناگونی تشکیل‌شده است که نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تمدن‌ها و فرهنگ‌های جهانی، ایفا کرده‌اند. این دوره باستانی که از زمان نخستین تمدن‌های انسانی در این سرزمین شکل‌گرفته است، تا پایان امپراتوری ساسانیان در سده هفتم میلادی، گواهی بر تلاش‌ها و دستاوردهای چشم‌گیر مردمان این کشور در زمینه‌های مختلف دارد. حکومت‌هایی مانند: ایلام، خمران، هخامنشیان و ساسانیان، در برهه‌های مختلف، مسوولیت اداره امور را بر عهده داشته‌اند و هرکدام، نقش بسیار مهمی در تاریخ و فرهنگ، ایفا کرده‌اند. این امپراتوری‌ها با ساختارهای سیاسی و اجتماعی خود، به شکل‌گیری و توسعه فرهنگ، هنر و علم در ایران کمک شایانی کرده‌اند.

تاریخ و فرهنگ ایران پس از اسلام

فرهنگ و تاریخ ایران پس از اسلام، شامل دوره‌ای از تحولات عمیق در این سرزمین می‌شود. ورود اسلام به ایران، باعث تغییرات بزرگی در ساختار اجتماعی و سیاسی شد. ایجاد سلسله‌های مختلف و خلافت حکام عرب، نقطه عطفی در تاریخ این آب ‌وخاک بود که تأثیرات آن به‌وضوح قابل‌مشاهده است. همچنین فرهنگ و هنر ایران پس‌ازاین دوره، تحولات زیادی را تجربه کرد و ادبیات فارسی، دست‌خوش تغییرات بسیاری شد. متخصصان این مرزوبوم، برای ساخت آثاری همچون: مساجد، مناره‌ها و ... از هنر خود استفاده کردند. اقتصاد و تجارت ایران پس از اسلام، با گسترش شبکه‌های تجاری و تأثیرات آن بر بازارهای جهانی، رونق قابل‌توجهی پیدا کرد. همچنین این کشور به عنوان مرکزی مهم برای تأسیس دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی اسلامی شناخته شد و نقش بسیار مهمی را در گسترش و توسعه آن ایفا کرد. این دوره تاریخی، به عنوان یکی از مهم‌ترین فازهای تاریخ و فرهنگ ایران، تأثیرات عمیقی را بر جهان اسلام و جهانیان داشته است که هنوز نیز در ادبیات، هنر و تاریخ این منطقه و جهانیان، قابل‌مشاهده است. (1)

چرا باید تاریخ بخوانیم؟

شاید یکی از دلایل عدم علاقه به مطالعه تاریخ، ندانستن پاسخ این سوال باشد که چرا باید تاریخ بخوانیم؟ در پاسخ به این پرسش دلایل و پاسخ‌های زیادی قابل طرح است که برخی از آنها به این قرار است: تاریخ ما را با فرهنگ‌های دیگر آشنا می‌کند، تاریخ به ما کمک می‌کند تا هویت، فرهنگ و جامعه خود را بشناسیم، تاریخ به ما درک و بینش نسبت به مشکلات امروزی می‌دهد و به ما کمک می‌کند تا تغییرات را بهتر درک و پردازش کنیم، مطالعه تاریخ مهارت تفسیر و تحلیل را در ما تقویت می‌کند، تاریخ به ما این امکان را می‌دهد که از گذشته درس بگیریم و درک بهتری از جهان و نحوه عملکرد آن داشته باشیم، مطالعه تاریخ به ما کمک می‌کند بفهمیم که چگونه رویدادهای گذشته همه‌چیز را به شکل امروزی در آورده‌اند، با دانستن تاریخ، ما نه تنها در مورد خود و چگونگی پیدایش‌مان می‌آموزیم، بلکه توانایی اجتناب از اشتباهات و ایجاد مسیرهای بهتر برای جامعه خود را نیز توسعه می‌دهیم، تاریخ فقط خواندن زندگی و گذشته دیگران نیست و افرادی که ما در تاریخ درباره آنها می‌خوانیم ممکن است دهه‌ها یا حتی قرن‌ها پیش زندگی کرده باشند؛ اما اعمال آنها به‌طور مستقیم بر نحوه زندگی امروز ما تأثیر داشته باشد. (2)

ملتی که تاریخ نمی‌خواند محکوم به تجربه آن است

اما دلیل اینکه بسیاری از جوانان کشورمان از تاریخ گذشته‌شان اطلاع ندارند، خیلی نیاز به مراجعه به احیانا پژوهش‌های صورت گرفته ندارد، در این بخش تنها به گفته دکتر حداد عادل که مطالعات گسترده‌ای در زمینه تاریخ دارد و به قول خودش 45هزار کتاب در کتابخانه منزل خود دارد، اکتفا شده است. وی در این ارتباط می‌گوید: نقل است هر ملتی که تاریخ نمی‌خواند، باید آن را دوباره تجربه کند. خیلی از جوان‌های ما از تاریخ گذشته‌شان اطلاع ندارند. امروز خیلی‌ها نمی‌دانند در حالی که اروپا در حال پیشرفت بوده ایران در چه وضعی قرار داشته است؟

وی با اشاره به خاطرات روزنوشت ناصرالدین‌شاه به عنوان سندی دست اول از وضعیت کشورداری در زمان قاجار می‌افزاید: یکی از کسانی که خاطرات روزانه خود را نوشته، ناصرالدین شاه قاجار بوده است که ۵۰ سال سلطنت کرده که مصادف با دوران رشد سریع اروپا بود. ناصرالدین شاه از دو ماه پس از سلطنت تا سه روز پیش از ترور، خاطرات روزانه‌اش را نوشته است. حدود ۱۰ هزار صفحه از او موجود است که حدود ۹۰ درصدش تصحیح و چاپ شده است. حال تصور کنید شاهی وقایع روزانه خود را به دست خود یا به املای دیگران نوشته است. این چقدر می‌تواند ما را با تاریخ زمان خودمان آشنا کند که در کشور چه می‌گذشته است. چند نفر را می‌شناسید این مجموعه را خوانده باشد؟ این یک سند تاریخی از هویت کشور ما است. سندی از پادشاهی است که برای ما از روزگارش و کشورداری‌اش برای ما نوشته است. دوران مشروطه، آغاز سلطنت پهلوی اول و دوم و… موضوعاتی است که ما کمتر از آن می‌دانیم. جوانان ما نمی‌دانند در این دوران بیگانگان در کشور ما چه کردند و رجال سیاسی در ایران چه کسانی بودند؟ چقدر افرادی را سراغ دارید که اینها را بداند و با این موضوعات آشنا باشد؟ نسلی که تاریخ نداند، نمی‌تواند بفهمد به چه سمتی باید حرکت کند و آینده‌اش را چگونه باید ترسیم کند.

چرا تاریخ را دوست نداریم؟

اینکه جوانان به تاریخ علاقه ندارند یا دوست ندارند متون تاریخی را مطالعه کنند، بحث بسیار مهمی است که باید از نگاه جامعه شناختی آن را مورد بررسی قرار داد. دکتر طهمورث شیری جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درباره اینکه چرا جوانان علاقه‌ای به تاریخ ندارند، چنین می‌گوید: «به‌طور کل باید اذعان داشت نسل جوان ما زمانی به مطالعه تاریخ می‌پردازد که به آن نیاز پیدا کند و این نیاز را در خود احساس نمی‌کند. شاید بتوان این موضوع را که چرا جوانان علاقه‌ای به تاریخ ندارند، در میزان علاقه‌مندی آنها به کسب تجربه دید. البته هستند بسیاری که شرایط موجود را با شرایط قدیم مقایسه می‌کنند تا ببینند چقدر به وضعیت آن زمان نزدیک است و در شرایط مشابه چگونه رفتار شده است.»

نشستی برای آسیب‌شناسی آموزش تاریخ

در دانشگاه‌ها

جالب است بدانید درباره اینکه چرا جوانان دانشگاهی کشورمان علاقه‌ای به مطالعه تاریخ ندارند، نشست تخصصی نمایندگان شعب انجمن ایرانی تاریخ در دانشگاه‌های کشور با موضوع هم‌اندیشی در خصوص آسیب‌شناسی آموزش تاریخ در دانشگاه‌ها در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار می‌شود و اعضای این انجمن به بیان نظرات خود در این باره می‌پردازند. نظر به اهمیت مطالب طرح شده در این نشست، خلاصه این هم‌اندیشی در زیر از نظرتان می‌گذرد:

موضع کشور با موضع ما متفاوت است و برای فارغ‌التحصیلان درخواستی نیست. در رسانه‌ها هم انحرافات تاریخی زیادی داریم که باید به آن پرداخته شود.

اگر همه دست به دست دهیم و یک نهاد قدرتمند باشیم، می‌توانیم در روند تاریخی و تولیدات تاریخی اثرگذار باشیم. یکی از دلایل جدی نگرفتن این رشته بحث اشتغال است. باید به سمت ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه شویم تا دانشجویان بتوانند از رشته خود استفاده و ارتزاق کنند. در هرجای دنیا که چاه نفتی وجود دارد، درکنار آن یک مرکز مطالعات تاریخ شفاهی هم وجود دارد. در حوزه تاریخ و گردشگری هم زمینه اشتغال‌زایی وجود دارد. باید از نظری شدن تاریخ که از معضلات آموزش تاریخ است، دور شویم و به واقعیات جامعه نزدیک شویم.

نخستین سوالی که برای دانش‌آموز پیش می‌آید این است که مگر در مملکت پژوهشگر تاریخ وجود ندارد که پزشک کودکان کتاب تاریخ معاصر می‌نویسد یا برای دانشجو هم این سوال ایجاد می‌شود که چرا در رسانه ملی باید افرادی که تحصیلات تاریخی ندارند، درمورد مسائل تاریخی اظهارنظر کنند.

انجمن باید یک شبکه مجازی داشته باشد. برای جمع‌آوری مقالات پژوهشگران و امتیازدهی به آنان و از این راه هم اطلاع‌رسانی کند و هم کسب درآمد صورت گیرد. با وجود این شبکه و نشر نقدهای وارده به سریال‌های تاریخی تبدیل به قدرتی علمی می‌شویم و در آن صورت حکومت نمی‌تواند ما را نادیده گیرد.

برای تغییر وضعیت باید هم سنت و کارکردهای آن و هم وضعیت کنونی خود را بشناسیم. در این زمینه باید آمارگیری از وضعیت تاریخ داشته‌باشیم.

در حوزه آموزش سرفصل‌های درسی کاربردی نیست و مشکل آیین‌نامه‌ای وجود دارد، در بحث پژوهش هم هیات تحریریه مجلات علمی پژوهشی سلیقه‌ای عمل می‌کنند .

نیازهای زمانه با نیازهای 50 سال پیش که رشته تاریخ تأسیس شد، یکی نیست. همچنین مورد مهم دیگر ایجاد پیوند بین دانشگاه و نگاه مردم عادی به تاریخ ایجاد شود. مثلا یکی از نیازهای تاریخی مردم یافتن شجره‌نامه خودشان است.

در سطح خارجی دنیا سعی در دزدیدن اشخاص تاریخی ما دارد. در داخل هم طراحی کتب به ما محول نمی‌شود. همچنین فقدان یک مرکز پژوهش‌های آماری در زمینه تاریخ احساس می‌شود.

دانشجویان حتی نمی‌توانند تاریخ بیهقی را از رو بخوانند. در منابع مقالات هم از اسناد تاریخی استفاده نمی‌شود؛ چرا که نویسندگان اصلا نمی‌دانند منبع تاریخی به چه معناست. (3)

معرفی بهترین سریال‌های تاریخی ایرانی

حال که از اهمیت و ضرورت مطالعه تاریخ سخن به میان آمد و توصیه به دیدن سریال‌های تاریخی از سینما و به ویژه از تلویزیون شد، این پرسش پیش می‌آید که آیا سریال‌های در خور توجه و قابل اطمینان وجود دارد که با تماشای آنها بتوان از رویدادهای کشورمان در طول سال‌های گذشته آگاه شد؟ پاسخ این پرسش مثبت است. تاریخ کشورمان آن قدر سوژه و قصه جذاب و بکر دارد که کارگردانان ایرانی را بارها وسوسه کرده تا سراغ آنها بروند. در این میان برخی از کارگردانان سال‌ها عمر خود را صرف ساخت سریال‌های تاریخی ایرانی کرده‌اند. از جمله آنها می‌توان سریال‌های سربداران، هزاردستان، امیرکبیر، امام علی (ع)، کیف انگلیسی، از نفس افتاده، روزگار قریب، مدار صفر درجه، شهریار، عمارت فرنگی، سال‌های مشروطه، در چشم باد، یوسف پیامبر، مختارنامه، تبریز در مه، قهوه تلخ، وضعیت سفید، کلاه پهلوی، شهرزاد، معمای شاه، گیله وا، بانوی عمارت، وارش، بوم و بانو، خاتون، جیران، مستوران، گیلدخت، آتش و باد، سرزمین مادری، سوران، عشق کوفی، رحیل، سنجر‌خان و ... را نام برد.

معرفی سریال سرزمین مادری و حاشیه‌های آن

سرزمین مادری با نام پیشین «سرزمین کهن» یک مجموعه تلویزیونی ایرانی به کارگردانی کمال تبریزی است که از ۲۰ مهر ۱۴۰۲ تا ۲۲ مرداد ۱۴۰۳ از شبکه سه سیما پخش شده است. این مجموعه تلویزیونی به رخدادهای تاریخی، سیاسی و اجتماعی ایران از زمان جنگ جهانی دوم تا وقوع انقلاب ۱۳۵۷ در بستر زندگی فردی به نام «رهی اردکانی» می‌پردازد.

سرزمین مادری در طی سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۶ ساخته شده است. پخش این مجموعه تلویزیونی نخست در سوم بهمن ۱۳۹۲ آغاز شد و تا ۲۴ بهمن همان سال نیز ادامه داشت؛ اما پس از مدتی به دلیل حواشی پیش‌آمده متوقف و پس از گذشت نزدیک به 10 سال در ۲۰ مهر ۱۴۰۲ دوباره از سر گرفته شد.

این مجموعه به بررسی تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران از سال ۱۳۲۰ تا پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران در بستر زندگی فردی به نام «رهی» می‌پردازد و در قالب سه فصل برای پخش آماده می‌شود. در فصل اول سریال، کودکی رهی - که شخصیت اصلی سریال است - به تصویر کشیده می‌شود که نقش او را علی شادمان بازی می‌کند. رهی پس از بمباران دهکده محل سکونت‌شان توسط نیروهای متفقین، از زیر آوار بیرون کشیده می‌شود. پس از چند روز مراقبت توسط مادرش راهی تهران می‌شود. سال‌ها بعد او در یک خانواده توده‌ای بزرگ می‌شود؛ اما بر اثر ماجراهایی او به یک خانواده درباری سپرده می‌شود. در این خانواده است که او رفته رفته به هویت خود پی می‌برد. همین باعث می‌شود به یک خانواده دیگر که مذهبی هستند، سپرده شود. اما این پایان ماجراهای او و اطرافیانش نیست.

بنابر زمان‌بندی اعلام‌شده، قرار بود این مجموعه تلویزیونی از پنجم دی ۱۳۹۲ روی آنتن برود؛ اما پخش آن به دلیل بازنگری در پوشش بازیگران زن و کمرنگ بودن نقش جریانات اسلامی در پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران محقق نشد. در نهایت، با تأخیر نسبت به زمان اعلام شده قبلی پخش این مجموعه از سوم بهمن ۱۳۹۲ با نام سرزمین کهن آغاز شد و تا ۲۴ بهمن همان سال نیز ادامه داشت؛ اما پس از پخش تنها چهار قسمت، توهین و تحریف تاریخ لرهای بختیاری از آن برداشت شد و موجی از اعتراضات در مناطق لرنشین، در استان‌های لرستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، اصفهان و همچنین شخصیت‌های تأثیرگذار ایل بختیاری را در پی داشت. پس از این اعتراضات پخش ادامه قسمت‌های سرزمین کهن متوقف شد تا در فیلمنامه و برخی از صحنه‌ها، دیالوگ‌ها اصلاحات انجام شود که بر این اساس برخی از صحنه‌ها بار دیگر فیلم‌برداری شدند. پس از به پایان رسیدن کار تولید این اثر و اصلاحات صورت گرفته در آن، تیزر مجموعه با نام جدید «سرزمین مادری» پخش شد و قرار بود از ۱۴ مهر ۱۳۹۶ روانه آنتن شود؛ اما این اتفاق رخ نداد. البته کمال تبریزی در اظهاراتی دلیل پخش نشدن را مشکلات فنی و آماده نبودن تیتراژ عنوان کرد و همچنین احتمال داد از ۲۱ مهر ۱۳۹۶ این مجموعه پخش شود که بازهم نشد و چند روز پس از موعد مقرری که برای پخش در نظرگرفته شده بود، توسط شورای علمی بازبینی متن نامه‌ای با ۱۰ بند منتشر و از سوی این شورا موکد شد که مجموعه سرزمین مادری هیچ‌وقت پخش نشود.

با گذشت شش سال از این اتفاقات و در اوایل سال ۱۴۰۲ رییس مرکز سیمافیلم از مرتفع شدن مشکلات مجموعه سرزمین مادری خبر داد و اعلام کرد که ایرادات این مجموعه رفع شده و به زودی شاهد پخش آن خواهیم بود. سرانجام پخش این مجموعه از پنجم مهر به شکل آنلاین در سایت تلوبیون که متعلق به صدا و سیما است آغاز شد و بالاخره پس از ۳ هزار و 476 روز سرزمین مادری از ۲۰ مهر ۱۴۰۲ دوباره به آنتن شبکه ۳ تلویزیون ایران برگشت. (4)

مشکلات سریال‌سازی در ایران

بدون‌شک یکی از موانع فیلمسازی یا سریال‌سازی و به‌طورکلی تولیدات نمایشی در ایران، عوامل فرهنگی به‌ویژه فرهنگ قومیتی و حساسیت‌هایی است که بر سر آن وجود دارد. اغلب اعتراض‌هایی که نسبت به آثار تصویری صورت می‌گیرد یا به‌دلیل اعتراض‌های صنفی است یا اعتراض‌های قومی یا نگاه ایدئولوژی. مثلا فلان‌صنف اعتراض می‌کند که به شغل ما توهین شده یا فلان قوم معترض می‌شود که به قومیت، خرده‌فرهنگ‌ها و زبان آنها توهین شده است.

 حتی سریال دنباله‌دار «پایتخت» هم که مخاطب انبوه داشت، در یک مقطعی با اعتراض برخی از نمایندگان و مردم شمال همراه شد. درواقع خط‌قرمزهای تولید فیلم و سریال در ایران با دو خط‌قرمز موازی همراه است؛ یا ممیزی‌های دولتی یا اعتراض‌های مردمی که حاصل آن می‌تواند توقیف یا وقفه در نمایش باشد و البته هزینه‌های مضاعفی که روی دست سازندگان می‌ماند. پس ازمدتی هم به بها و بهانه‌ای، به چرخه نمایش برمی‌گردند. البته این قصه باز هم بر مدار تکرار ادامه خواهد داشت. (5)

زیرنویس:

1 - سایت مجله اینترنتی کولا - جاوید - ۲۹ بهمن ۱۴۰۲

2 - https: //alavi.ir/ 25/11/1401

3 - خبرگزاری ایسنا - ۲۸ آبان ۱۳۹۴

4 - ویکی پدیا