«مرگ خدای درون در مکبث نیهیلیسم»؛ نگاهی به انسان مدرن و معناباختگی

چارسو پرس: نیما گودرزی کارگردان نمایش «مکبث نیهیلیسم» که این شب‌ها در سالن سایه مجموعه تئاترشهر روی صحنه رفته است درباره موضوع این نمایش توضیح داد: نمایش ما برداشتی آزاد از نمایشنامه «مکبث» اثر ویلیام شکسپیر است اما با ترکیبی از مفاهیم نیهیلیسم و فضای اگزیستانسیالیسم به نوعی به‌روزرسانی شده است. ترکیب این ۲ فضا کمی دشوار بود اما در نهایت اثر را بر بستری قرار دادم که اصالت در آن حفظ شود. این اصالت را در جغرافیای خودمان جای دادم، به‌طوری که انگار از ریشه جدا شده و به سمتی می‌رود که بازگشتی در کار نیست. برای این فضا اقلیم کردستان را در نظر گرفتم.

وی ادامه داد: در این نمایش مکبثی که دچار معناباختگی شده و دیگر نمی‌تواند به گذشته بازگردد، تحت تأثیر لیدی مکبث تغییر می‌کند. البته در نمایش ما نقش جادوگر هم متفاوت طراحی شده است و جادوگر عاشق مکبث است و او را با خود به این مسیر می‌کشاند. البته خود مکبث هم آدمی سست‌عنصر است. این استیصال، او را به سبب مسائل پیش‌پاافتاده و در نهایت به‌خاطر قدرت، به نقطه‌ای از آنارشی می‌رساند که هرقدر می‌خواهد بازگردد و خود را پیدا کند، دیگر موفق نمی‌شود.

کارگردان نمایش «مکبث نیهیلیسم» در رابطه با پیوند این اثر با انسان مدرن بیان کرد: می‌توان این‌طور تعبیر کرد که مکبثِ روایت‌شده در این نمایش نمادی از انسان مدرن است؛ آدمی که در آغاز بد نبوده اما به مرور به تعبیر اوژن یونسکو نویسنده فرانسوی دچار شی‌شدگی شده است. ما ابتدا با اشیا سروکار پیدا می‌کنیم، سپس بنده آنها می‌شویم و بعد اشیا ما را تسخیر می‌کنند و باز هم راضی نمی‌شویم. پله‌پله به بالاتر می‌رویم تا جایی که به خون نیاز پیدا می‌کنیم، انگار خون ما را نگه می‌دارد. همچنانکه در نمایشنامه «کرگدن» یونسکو آدم‌ها کرگدن می‌شوند و هر چه شخصیت اصلی می‌گوید «من انسانم و می‌خواهم انسان بمانم» دیگران به او می‌گویند که چنین چیزی دیگر ممکن نیست.

وی افزود: همین حالا در خاورمیانه اسلحه حرف اول و آخر را می‌زند. کسی که کارخانه اسلحه‌سازی دارد اگر تولیدش را متوقف کند حتی اگر این کار برای جهان هم فایده داشته باشد دیگر سودی ندارد. این نظام سرمایه‌داری و تعریف قدرت که در نمایش ما لیدی مکبث و جادوگر نماینده‌اش هستند قهرمان را به سمتی می‌برد که مردم را فراموش کند و به خشونت دست بزند بی‌آنکه بازگشتی در کار باشد. وقتی شخصیت به این درجه رسید، افول آغاز می‌شود زیرا تمام ارزش‌های انسانی را زیر پا می‌گذارد. این طرز فکر در همه اشکال قابل تکثیر است و من حتی از برخی دیالوگ‌های «شازده کوچولو» هم استفاده کرده‌ام؛ گفتگوی روباه و شازده کوچولو درباره اهلی شدن را به‌صورت نریشن صدای کودک پخش می‌کنیم. جمله این است که «ما قرار است اهلی شویم، اما اهلی نمی‌شویم» و در نهایت، چون اهلی نمی‌شویم، مسیر بازگشت بسته می‌شود و مکبث اهلی نمی‌شود.

گودرزی درباره امکان اقتباس از آثار کلاسیک با وجود گذشت سال‌ها از نوشتنشان بیان کرد: بیشتر کارهایی که این اواخر انجام داده‌ام، چنین بوده‌اند. مثلاً «شازده کوچولو ۲۰۲۳» را با «کرگدن» یونسکو ترکیب کردم، یا «مارا-ساد» پیتر وایس را با «شاه‌لیر» شکسپیر ادغام کردم. اصولاً عناصر بنیادینی مثل عدالت، شجاعت، شهامت و حقیقت تغییر نمی‌کنند، بلکه شرایط اجتماعی تعریف متفاوتی به آنها می‌دهد. در مکبثِ من، مهم‌ترین خطای شخصیت خاموش کردن «شمع درون» است مفهومی که سهروردی نیز به آن اشاره دارد. این خاموش شدن شمع در واقع کشتن خدای درون است و خاموش شدن این شمع، انسان را به تاریکی و خشونت می‌کشاند، باورها و آرمان‌ها را از بین می‌برد و جامعه را به فروپاشی می‌رساند.

گودرزی در پایان با اشاره به ویژگی‌های اجرایی اثر و چالش‌های اقتصادی آن گفت: کار در فضایی کاملاً کارگاهی پیش رفت. به دکور یا گریم پرهزینه متکی نبودیم چراکه باور دارم بازیگر می‌تواند صحنه را نگه دارد. من «مکبث» را اولین بار در ۱۴ سالگی خواندم و تا امروز بارها به آن رجوع کرده‌ام اما دریافت درونی لازم برای اجرای آن را سال گذشته به دست آوردم. نوشتن و آماده‌سازی متن سه تا چهار ماه زمان برد و تمرین‌ها را حتی در شرایط سخت ۱۲ روز جنگ و تعطیلی تهران ادامه دادیم. اسپانسرها معمولاً برای چنین آثاری نمی‌آیند، مگر آنکه یا کار مطابق سلیقه‌شان باشد یا از چهره‌های مطرح استفاده شود که ما نه آن را داشتیم و نه این را. حتی چاپ بروشور و پوستر هم به‌دلیل هزینه بالا ممکن نشد. البته مجموعه تئاترشهر به گروه ما کمک بسیاری کرد اما عملاً هیچ حمایتی از ما صورت نگرفت. نه فقط گروه ما بلکه همه بچه‌های تئاتر این روزها تحت فشار هستند. امیدوارم مسئولان با نگاه مهربانانه‌تری از گروه‌های تئاتری حمایت کنند. حتی اگر توان حمایت مالی ندارند، حداقل به تماشای کارها بیایند. همین حضور و گفتن یک «خسته نباشید» می‌تواند انگیزه زیادی ایجاد کند.

نمایش «مکبث نیهیلیسم» از ۸ تا ۳۰ مرداد هرشب ساعت ۱۸ در سالن سایه مجموعه تئاترشهر به صحنه می‌رود.

عوامل اصلی این نمایش عبارتند از کارگردان: نیما گودرزی، بازیگران: رضا جهانی، نگین خامسی، فاطیما درستکار، علی شجره، فرشته فراز، ثنا رابطی، کوثر رستمی و نفس نیکنامی.

در خلاصه داستان این نمایش آمده است: این نمایش با اقتباسی آزاد از تراژدی معروف شکسپیر و با نگاهی پست‌مدرن، به بررسی مفاهیمی چون نیهیلیسم، اگزیستانسیالیسم و بحران معنا در انسان معاصر می‌پردازد.