نگاهی به نمايشنامه «بوته آزمايش» اثر آرتور ميلر/ نويسنده‌ای با وجدان سياسی اجتماعی بيدار

پایگاه خبری تئاتر: مضمون يا تم، فكر و انديشه حاكم بر يك اثر ادبي است كه نويسنده مي‌خواهد در پايان داستان آن را به اثبات برساند. نمايشنامه «بوته آزمايش» شاهكار «آرتور ميلر» نويسنده، نمايشنامه‌نويس و مقاله‌نويس امريكايي در بردارنده تعداد زيادي تم است. داستان از اين قرار است كه اواخر قرن هفدهم در شهر سيلم ايالت ماساچوست امريكا تعدادي دختر شانزده- هفده ساله به تلقين و هدايت دختري ديگر، درگير يك بازي مي‌شوند و طوري وانمود مي‌كنند كه انگار روح يا ارواحي را مي‌بينند. در اين راستا افراد بي‌گناهي متهم به ارتباط با شيطان مي‌شوند. كم‌كم پاي كشيش و اسقف و در نهايت قاضي و دادگاه به ميان مي‌آيد و دادگاه شروع به گرفتن اعتراف از متهمان مي‌كند. در واقع متهمان وادار به اعتراف مي‌شوند زيرا در صورت عدم اعتراف، چوبه ‌دار است كه منتظر آنهاست... .

در مضامين متعددي كه در طول نمايشنامه به تصوير كشيده مي‌شود نه تنها به موضوع جادوگري كه اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم ميلادي رشد دوباره‌اي پيدا كرد، پرداخته شده بلكه جنبه‌هاي تاريك طبيعت انسان نيز در معرض نمايش قرار گرفته است. در ادامه مطلب برخي مضامين اصلي اين نمايشنامه را مرور كرده‌ايم.

تم 1: شهرت

شهرت يكي از مضامين اصلي نمايشنامه بوته آزمايش است. بيشتر شخصيت‌هاي داستان براي حفظ شهرت خود تلاش مي‌كنند. آنها نگرانند كه آنچنانكه بايد، خوب به نظر نرسند. نمونه بارز اين شخصيت‌ها جان پراكتور است كه روابط خود را با دختري به نام ابيگيل پنهان مي‌كند. پراكتور مي‌ترسد، آشكار شدن اين روابط به شهرت او در جامعه آسيب برساند. او حتي در دادگاه پس از اعتراف به جرم خود سعي مي‌كند، شهرت و خوش‌نامي‌اش را نجات دهد. قاضيان شهر سيلم هم مغرضانه و جانبدارانه عمل مي‌كنند زيرا به دنبال حفظ شهرت كاذب‌شان در احترام به كليسا هستند. آنها معتقدند، تصميمات درستي اتخاذ مي‌كنند و در پذيرش هر گونه شواهدي كه بتواند بي‌گناهان را آزاد كند، ترديد دارند. اين موضوع در پرونده جان پراكتور كاملا آشكار است زيرا تاخير او در اعتراف كردن باعث مي‌شود، دادگاه او را دروغگو بداند.

تم 2: هيستري يا ترس بيمارگونه

ترس و اضطراب بيمارگونه را نيز مي‌توان يكي ديگر از مضامين مهم نمايشنامه دانست زيرا در سيلم، همه افراد جامعه درگير نگراني از متهم شدن به جادوگري هستند. رشد سريع اضطراب در سيلم، تفكر منطقي را مختل مي‌كند. پرده اول نمايشنامه با دادن سرنخ‌هايي از اضطراب شروع مي‌شود. زماني كه ابيگيل سعي مي‌كند از قضاوت بي‌رحمانه‌اي كه تيتوبا، اولين زن متهم به جادوگري در سيلم را به اتهام جادوگري سرزنش مي‌كند، فرار كند. وجود طرح و برنامه شيطاني باعث ايجاد تنش در شهر مي‌شود زيرا مردم هيچ‌گونه دليلي براي مجازات متهمان نمي‌يابند. با اين حال معتقدند كه زنان واقعا به خاطر جادوگري گناهكارند و بايد بدون هيچ‌گونه تحقيقي مجازات شوند. غالبا اضطراب جمعي، ذهن افراد جامعه را فلج مي‌كند و باعث آسيب‌پذير شدن آنها مي‌شود.

تم 3: قدرت و نفوذ

آرزوي دستيابي به قدرت در خون مردم سيلم جريان دارد. كليسا و دربار كه پايه‌هاي قدرت سنتي هستند، هماهنگ با يكديگر فعاليت مي‌كنند. بدين ترتيب قضات با رد توضيحات منطقي پراكتور و مجازات او و تبرئه دختران مجرم، قدرت مطلق خود را اعمال مي‌كنند. سير تحول شخصيت ابيگيل از يك نوجوان يتيم تا شاهد يك توطئه شرورانه، موضوع قدرت را در نمايشنامه برجسته مي‌كند. او از يك دختر درمانده به حيله‌گري تبديل مي‌شود كه قادر به از بين بردن زندگي بي‌گناهان با اتهام زدن به آنهاست.

تم 4: گناه

مضمون گناه در نمايشنامه را مي‌توان در سير تحول شخصيت پراكتور شاهد بود. پراكتور از خيانت گذشته خود شرمنده است و مي‌خواهد آن را طوري در اعماق قلبش دفن كند كه گويي هرگز وجود نداشته است. اما او نمي‌تواند، گناه خود را فراموش كند به همين دليل رودرروي اليزابت قرار مي‌گيرد و او را به قضاوت متهم مي‌كند. در واقعيت ماجرا، گناهي كه پراكتور در گذشته مرتكب شده، عامل سردرگمي ذهني اوست. هيل نيز قرباني طرز نگاه پراكتور مي‌شود زيرا پراكتور ابتدا معتقد بود، افرادي كه به جادوگري مي‌پردازند، گناهكار هستند؛ اما در ادامه نمايشنامه، ديدگاهش عوض مي‌شود. او جادوگران را بي‌گناه مي‌داند و سعي مي‌كند، آنها را نجات دهد. بنابراين موضوع گناه، نقش مهمي در شكل دادن و تحول شخصيت‌هاي اين نمايشنامه دارد.

تم 5: نمايش تصويري از زنان

تصويري كه از زنان در نمايشنامه نشان داده مي‌شود، تصوير معمول از يك زن دوره ويكتوريايي نيست. زنان در اين نمايشنامه به عنوان خدمتگزار مردان، مادران يا همسران نمايش داده نمي‌شوند. ميلر در نمايشنامه بوته آزمايش، نگرش جامعه نسبت به زنان را در دهه 1950 نشان مي‌دهد. برجسته‌ترين شخصيت زن داستان يعني ابيگيل كه به عنوان يك زن بي‌پروا به تصوير كشيده شده ، نمايانگر تعداد كمي از زنان آن دوره است. ابيگيل خودخواه است و وقتي جان او را ترك مي‌كند به زني انتقامجو تبديل مي‌شود. به همين شكل تعداد انگشت ‌شماري از زنان در جامعه آن زمان معيارهاي نامتناسبي از زنانگي را آن‌گونه كه اليزابت، همسر جان پراكتور از خود نشان مي‌دهد، دارا هستند.

تم 6: فريب و دروغ

تم مهم ديگري كه در طول نمايش به چشم مي‌خورد، فريب و دروغ است. تم فريب، افسانه‌هاي مرتبط با جادوي سياه يا جادوگري را شامل نمي‌شود بلكه فقط شامل دروغ‌هايي است كه مردم براي نجات اعتبار دروغين خود در جامعه مي‌گويند. دختران شهر در دادگاه دروغ مي‌گويند و فكر مي‌كنند با فريب ديگران مي‌توانند به كارشان ادامه دهند. شخصيتي به نام پوتنام، بي‌گناهان را فريب مي‌دهد تا بتواند كنترل زمين‌هاي آنها را به دست بگيرد و پراكتور با پنهان نگهداشتن گناهي كه مرتكب شده، اليزابت و خودش را فريب مي‌دهد تا اعتبار دروغينش را حفظ كند. در واقع، فريب و دروغ در سيلم ابزاري براي دستيابي به مطلوب است.

تم 7: خوبي

با وجود فريبكاري‌اي كه در جامعه ديده مي‌شود، خوب بودن هم به عنوان يكي از مضامين اصلي در نمايشنامه مطرح است. مردم سيلم مي‌خواهند از نگاه جامعه، اصيل به نظر برسند. پراكتور گناه خود را پنهان مي‌كند فقط به اين دليل كه مي‌خواهد در ديد مردم فرد خوبي باشد. ابيگيل وقتي سعي مي‌كند به جادوگري اعتراف كند، دروغ مي‌گويد تا خودش را خوب نشان دهد. اليزابت هم به عنوان يك شخصيت خوب به تصوير كشيده شده است اما هر قدر داستان جلوتر مي‌رود، ماهيت او بيشتر آشكار مي‌شود. بنابراين مفهوم خوبي، نقش مهمي در نمايشنامه دارد.

تم 8: قضاوت

موضوع مهم ديگر نمايش، قضاوت و داوري است كه توسط دو شخصيت دانفورث و هيل به تصوير كشيده مي‌شود. دانفورث، معاون فرماندار براي محاكمه افراد متهم به جادوگري دادگاه تشكيل مي‌دهد. او با وجود آنكه مي‌داند بيشتر كساني كه با اتهام جادوگري زنداني شده‌اند مانند مارتا كوري، اليزابت و ربكا جادوگر نيستند اما معتقد است كه تصميمات او قطعي است و حتي پس از اثبات بي‌گناهي آنها از تغيير ديدگاه خود خودداري مي‌كند. از طرف ديگر هيل كه مي‌خواهد مردم را نجات دهد به قوانين اهميت نمي‌دهد. اين وقايع در شرايطي رخ مي‌دهد كه مردم خود را متولي عدالت و رفتار منصفانه مي‌دانند.

تم 9: حسادت

مضمون مهم ديگري كه در شخصيت ابيگيل نمايش داده مي‌شود، حسادت است. در حالي كه پراكتور مي‌خواهد گناه گذشته‌اش را فراموش كند، ابيگيل براي دوباره مطرح شدن موضوع خيانت او توطئه مي‌كند. او به دنبال انتقام‌جويي است و اليزابت پراكتور را تحقير مي‌كند. او همچنين دختران را تهديد مي‌كند كه اگر راز جادوگري‌اش را فاش كنند در يك شب تاريك آنها را به قتل خواهد رساند. در واقع اين حسادت است كه تنفر از ديگران و به دنبال آن رفتارهاي شرورانه نسبت به آنها را به همراه مي‌آورد.

تم 10: تعصب

در طول نمايش، شخصيت‌هاي مختلف با تعصب و قضاوت نادرست مواجه مي‌شوند. در جاي جاي نمايشنامه تعصب شخصيت‌ها نسبت به ديگران نمايش داده مي‌شود؛ از جمله در دادگاه و زماني كه فردي به جادوگري متهم مي‌شود. نمايشنامه بوته آزمايش هم چنين جامعه‌اي را به تصوير مي‌كشد كه در آن كليسا و حكومت، حاكميت مطلق دارند و هيچ‌كس نمي‌تواند بر خلاف اين سيستم عمل كند. در ابتداي نمايش وقتي چند زن مطرود متهم به جادوگري مي‌شوند از تعصب مردم سيلم، پرده برداشته مي‌شود. همه مردم بدون آنكه هيچ مدركي داشته باشند عليه اين زنان موضع مي‌گيرند. اوضاع زماني پيچيده‌تر مي‌شود كه افراد شناخته شده شهر به خاطر همين گناه دستگير مي‌شوند. جالب اينجاست كه با آنها نيز مانند همان زنان مطرود برخورد مي‌شود.