پایگاه خبری تئاتر: چهارصد و نود و چهارمین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران با عنوان «برادران عیاری و سینمای آزاد» دوشنبه ۹ اسفند در سالن استاد ناصری خانه هنرمندان ایران با حضور هادی علی پناه منتقد، پژوهشگر و کارشناس سینما و با اجرا و کارشناسی سامان بیات برگزار شد.
در این برنامه سه اثر از کیانوش عیاری با نام‌های «رود زهر»، «خاکباران» و «بر مفرش خاک خفتگان می‌بینم» و نیز فیلم «قاعده بازی» ساخته داریوش عیاری نمایش داده شدند.
سامان بیات در ابتدای این برنامه گفت: کیفیت پایین این فیلم‌ها به دلیل تک نسخه بودن آن است و متاسفانه نسخه دیگری هم در دست نیست.
در ادامه هادی علی پناه با ارائه مقدمه‌ای درباره سینمای آزاد بیان کرد: جنبش سینمای آزاد توسط بصیر نصیبی از سال ۱۳۴۸ آغاز شده است. این سینما ابتدا فعالیت مختصر و محدودی داشته و نصیبی در ابتدای امر به همراه سینماگرانی نظیر ابراهیم فروزش، ژیلا مهرجویی و ابراهیم وحیدزاده قصد داشتند فیلم‌های خارج از جریان مرسوم ساخته شده را در سالن‌ها، دانشگاه‌ها و هر جا که مقدور بود نمایش دهند و با خواندن مانیفستی در یک مهدکودک با پیشنهاد فریدون رهنما عنوان «سینمای آزاد» را برای این جریان انتخاب می‌کنند. در ادامه جلسات نمایش و اختصاص جشنواره‌هایی به سینمای آزاد، موفقیت برخی از فیلم‌های این جریان باعث همراه شدن افرادی با آن در شهرهای دیگر می‌شود. عمدتاً سینماگران سینمای آزاد نیز در شهرهای خودشان بوده‌اند یا یک یا دو فیلم قبل از عضویت در این جنبش ساخته‌اند یا بعد از پیوستن به آن. مهم‌ترین دفتر سینمای آزاد بعد از تهران، دفتر اهواز است که در سال ۱۳۵۱ توسط برادران عیاری آغاز به کار می‌کند. فعالیت این دفتر و کیفیت کارهای کیانوش عیاری به ویژه فیلم «انعکاس» به قدری زیاد بوده است که به دنبال آن به اصطلاح تبی در اهواز شکل می‌گیرد و آثار سینمای آزاد با استقبال رو به رو می‌شود. از جمله اینکه فیلم «هفت سامورایی» با هزار نفر تماشاگر حتی بدون زیرنویس نمایش داده می‌شود.
وی ادامه داد: برگزاری مداوم جشنواره سینمای آزاد اهواز که تا سال ۵۷ ادامه می‌یابد و کیفیت آثار کیانوش عیاری که تعدادشان در سینمای آزاد به ۱۵ می‌رسد و متاسفانه ۵ تای آن فقط در دسترس است. معروف‌ترین آن «انعکاس» است، همچنین فیلم «آن سوی آتش» و… همگی دلایل این موفقیت است. جنبش سینمای آزاد به دلیل در دسترس نداشتن دوربین‌های ۱۶ و ۳۵ میلی متری عمدتاً از دوربین‌های خانگی استفاده می‌کرده و پرش‌های در فیلم نیز به دلیل محدودیت‌های این نوع فیلم‌هاست. کیانوش عیاری وجهه مهمی به سینمای آزاد می‌دهد و مهم‌ترین دلیل گسترش سینمای آزاد کیفیت فیلم‌های مهرداد تدین، همایون پایور، حسن بنی هاشمی، کیانوش عیاری، بهنام جعفری و… بوده است و آن‌ها باعث شدند این جنبش ماهیت و اهمیت خود را پیدا کند، مورد حمایت فنی و مالی در ادامه قرار گیرد و از یک گروه سینمایی شامل چند فیلمساز جوان دارای دفتر سینمایی ویژه شود. سینمای آزاد به دنبال این فعالیت‌ها در شهرهای دیگر نیز شامل ۲۰ دفتر می‌شود و مهم‌ترینشان بعد از تهران، اهواز، خرم آباد، اصفهان، مشهد و با کمی اغماض بوشهر بوده‌است.
علی پناه درباره تعداد فیلم‌های ساخته شده در جریان سینمای آزاد گفت: حدود ۱۰۰۰ فیلم در جریان سینمای آزاد از ابتدا تا پایان حیات آن تولید شده است که متاسفانه فقط ۱۵۰ تای آن شناسایی شده است. ما در جریان این شناسایی به قطعیتی درباره از بین رفتن بسیاری از فیلم‌ها رسیده‌ایم.
سامان بیات نیز در ادامه با اشاره به مشخص بودن رویکرد و مسیر فیلمسازی کیانوش عیاری در سینمای آزاد پرسید که آیا می‌توان چنین گرایشی را در کارهای سایر فیلمسازان این جریان هم یافت؟
علی پناه در پاسخ توضیح داد: به عنوان مثال در کارهای ناصر غلامرضایی این ثبات رویکرد را می‌بینیم؛ اگرچه سینمای آزاد بر آوانگارد بودن تمرکز داشته است اما خیلی از اهالی‌اش در فکر ورود به سینمای بلند نیز بوده‌اند. می‌شود گفت تنها دو تن از این سینماگران یعنی ناصر غلامرضایی که فقط سه فیلم بلند ساخته و کیانوش عیاری از تداوم‌دهندگان این جریان سینمایی در ادامه فعالیت خود بوده‌اند و سینماگرانی نظیر آقایان صباغ زاده، قاری زاده، فریدون جیرانی و… فیلمسازانی هستند که از این جریان به سمت رویکرد مرسوم سینمای ایران کوچ می‌کنند. بسیاری از سینماگران سینمای آزاد نیز بعد از انقلاب یا به فعالیت خود در سینمای آزاد ادامه ندادند مثل حسن بنی هاشمی یا بهنام جعفری که فوت می‌کند و تنها فیلم «میرنصیر و غول نگون بخت» او در دسترس است یا گروهی دیگر مثل بیژن امکانیان به سایر رشته‌های هنری مثل بازیگری و… روی می‌آورند.
بیات نیز بیان کرد: فعالیت سینمای آزاد در دوران حیاتش تنها به فیلم ساختن خلاصه نشده است و سینماگران آن آموزش فیلمسازی و دکوپاژ و تهیه گزارش از جشن‌هایی مثل جشن هنر شیراز، انتشار کتاب و پخش و نقد و بررسی فیلم‌ها از تلویزیون را هم دنبال کرده‌اند.
علی پناه درباره مفهوم تجربه‌گرایی در سینمای آزاد نیز عنوان کرد: سینماگران سینمای آزاد ابتدا دوربینی در اختیار داشتند و می‌خواستند با آن فیلم بسازند. این ماجرا باعث مشکلاتی در مباحث فنی فیلم‌ها شده است. اغلب آن‌ها یاد می‌کنند که فیلم ساختن را با فیلم دیدن یاد گرفته‌اند و ماهیت اصلی سینمای آزاد شاید در چند سال پایانی عمر آن خود را نشان می‌دهد و سال‌های قبل از آن صرف تجربه اندوزی و شناخت فیلمسازان از همدیگر شده است. کسانی مثل کیانوش عیاری با انسجام اندیشه خود رگه‌هایی از سینمای آینده‌شان را عیان می‌کنند. برای مثال نسخه کوتاه «آن سوی آتش» او در نسخه بلند آن تکرار نمی‌شود بلکه گویی اندیشه این اثر در نسخه بلند ظرف تازه‌ای یافته است. یا فیلم «بر مفرش خاک خفتگان می‌بینم» عین «بیدار شو آرزو» نیست اما با دیدن دو فیلم شباهت‌های آن مشخص می‌شود. این رویکرد را درباره کارهای بهنام جعفری، حسن بنی هاشمی، ناصر غلامرضایی و… نیز می‌توان دید. در نهایت باید واقف باشیم که جنبش سینمای آزاد دارای ویژگی‌های منحصر به فرد ارزشمندی است اما با پشتوانه علمی اندکی شروع به کار کرده، هدفش دوربین به دست جوانان دادن بوده است و از این رو واجد معایبی نیز به ناگزیر هست و امیدواریم در ادامه به فیلم‌های بیشتری از سینمای آزاد دسترسی پیدا کنیم.
ادامه این جلسه با پرسش و پاسخ پی گرفته شد. یکی از حاضران پرسید آیا در دهه ۵۰ سینمای آزاد متاثر از شرایط زمانه خود بوده است؟
هادی علی پناه گفت: این مناقشه بسیار وجود داشته است. برای مثال در بوشهر سینماگران برای ترویج گرایش سیاسی خود فیلم می‌ساختند. فیلم‌های عیاری و بنی هاشمی و غلامرضایی اما در این گرایش‌ها قرار نمی‌گیرند اما به واسطه پرداختن به معضلات مردم منطقه خود، گرایشی به رئالیسم دارند که در هر سه متفاوت اما دارای نسبتی به زادبوم فرهنگی‌شان است. در واقع در وهله اول در آثار این فیلمسازان تمرکز بر نمایش مشکلات و در وهله دوم بر سینما بوده است.
بیات نیز بیان کرد: این ماجرا در این حد است که حتی وقتی از کیانوش عیاری می‌خواهند یک فیلم تبلیغاتی درباره قطار بسازد و او کار را تحویل می‌دهد می‌گویند این فیلم ضد تبلیغ است! و بعدها فیلم دیگری می‌سازد که از نظر اینکه از تصاویر خان بابا معتضدی بهره گرفته است، مهم است و شاید این تنها فیلم ساخته شده او به سفارش دولت بوده است.
هادی علی پناه نیز در این باره گفت: سینماگران سینمای آزاد هم فیلم سفارشی می‌ساخته‌اند؛ از جمله حسن بنی هاشمی که آزادی عمل به واسطه حمایت رضا قطبی در این نوع فیلم‌هایش داشته است و در واقع سینماگران سینمای آزاد هرجا می‌توانستند کار خود را می‌کردند.
وی افزود: اولین گروهی که به طور منسجم فیلمسازی را در جنبش سینمای آزاد شروع می‌کند، در سال ۴۸ است. اگرچه فیلم کوتاه از دهه ۳۰ با کارهای افرادی مثل ابراهیم گلستان آغاز شده است. انجمن سینمای جوانان نیز از سال ۵۳ توسط بیژن مهاجر تاسیس شده است و الگوبرداری واضحی از سینمای آزاد در مصادیقی مثل جشنواره‌ها، انتخاب فرمت هشت میلی متری و.. داشته و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز از سال ۵۲ این جریان را آغاز کرده است.
وی در ادامه در پاسخ به سوالی دیگر درباره نسبت سینمای آزاد با فیلم بلند بیان کرد: این جنبش کارش را با فیلم کوتاه آغاز کرده اما هدفش ساخت فیلم بلند نیز بوده است؛ از جمله «چه پر ستاره بود شبم» ناصر غلامرضایی، «میرنصیر و غول نگون بخت» بهنام جعفری که نسخه‌ای از آن‌ها موجود است، «بهار پشت پنجره» شهریار پارسی پور که نسخه‌ای از آن نیست، «نبض قطار» کیانوش عیاری که یک مستند تجربی است و یک نسخه از آن موجود است و نسخه از فیلم دیگری که من پیدا کرده‌ام هم فیلم «دنباله دارد شب» ساخته فرهاد پوراعظم است که او بعدها تنها یک فیلم دیگر به نام «دایان باخ» را ساخت و دیگر اثری تولید نکرد. فیلم «دنباله دارد شب» او نیز دومین فیلمی بود که سعید پورصمیمی بعد از «میرنصیر و غول نگون بخت» در آن بازی کرده است.
علی پناه در پاسخ به این سوال که آیا فیلم «تازه نفس‌ها» کیانوش عیاری نیز متعلق به سینمای آزاد است، بیان کرد: بعد از «تازه نفس‌ها» هم کیانوش عیاری فیلم دیگری برای سینمای آزاد ساخته است که همان «بر مفرش خاک خفتگان می‌بینم» است و آن را با امکانات سینمای آزاد ساخته است. من کل فیلم‌های بلند کیانوش عیاری را در ادامه سینمای آزاد او می‌دانم اما سینمای آزاد از سال ۱۳۵۸ به بعد متوقف شده است و «تازه نفس‌ها» بعد از این زمان تدوینش به پایان می‌رسد.
بیات نیز بیان کرد: در بیانیه سینمای آزاد این نکته آمده است که نباید زمان فیلم‌ها بیشتر از ۴۰ دقیقه باشد.
منصورجهانی نیز در ادامه از سعید دستگاهی فیلمساز اهوازی و از سینماگران سینمای آزاد که مدتی پیش درگذشت، یاد کرد.
هادی علی پناه گفت: خوشبختانه تعدادی از فیلم‌های سعید دستگاهی پیدا شده که برای دیجیتال شدن در اختیار فیلمخانه ملی قرار گرفته است. او در مجموع ۹ فیلم ساخته اما بنیان‌گذار سینمای آزاد اهواز نبوده است. بعد از بنیان‌گذاری سینمای آزاد اهواز توسط برادران عیاری، سرپرستی دفتر اهواز به رحمان توابی سپرده می‌شود.
