رونمایی از چاپ پنجم «جادوی صحنه»؛ ادای دین به عزت‌الله انتظامی

چارسو پرس: در مقدمه‌ چاپ پنجم «جادوی صحنه» به قلم اعظم کیان‌افراز آمده است: «چاپ نخست این کتاب در سال ۱۳۸۳ منتشر شد؛ حاصل بیش از دو سال گفت‌وگوی پی‌درپی‌ام و ثبت خاطرات و پژوهش میدانی درباره‌ی یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های تاریخ تئاتر ایران، عزت‌الله انتظامی. در دورانی که نه اینترنتی در دسترس بود و نه امکان جست‌وجوی دیجیتال و منابع مکتوب محدود به چند مقاله، بروشور و معدود کتاب‌هایی در حوزه‌ی تئاتر بود، گردآوری اطلاعات درباره‌ی آن دوران و نمایش‌های صحنه‌ای و تلویزیونی استاد انتظامی، جز با بررسی دقیق آرشیوها، مجلات قدیمی، روزنامه‌ها و به‌ویژه بروشورهای اداره‌ی هنرهای دراماتیک برایم ممکن نمی‌شد.

آن‌چه در این کتاب آمده، نه صرفاً زندگی‌نامه‌ی انتظامی، بلکه روایتی مستند، زنده و انسانی‌ست از تاریخ تئاتر ایران؛ از سال‌هایی که تماشاخانه‌ها رونق داشتند و نام‌هایی چون عبدالحسین نوشین، لرتا، حسین خیرخواه، عطاءالله زاهد و حسن خاشع بر صحنه می‌درخشیدند. کتاب در فصل‌های مختلف، از آغاز زندگی انتظامی در محله‌ی درخونگاه و دوران شاگردی‌اش در مدرسه‌ی صنعتی، تا نخستین مواجهه‌اش با روحوضی، پیش‌پرده‌خوانی و نهایتاً تئاتر علمی نوشین را بازمی‌تاباند.

در خلال این گفت‌وگوها، برای نخستین‌بار موضوع زندگی پنهانی عبدالحسین نوشین پس از فرار از زندان و اقامتش در خانه‌ی انتظامی، از زبان خود او و تأیید یاران آن نسل همچون توران مهرزاد، ایرن عاصمی، فلور انتظامی، مهدی امینی و نصرت کریمی مطرح شد. روایت‌هایی ناگفته و زنده که با دقت و صداقت مستند کرده‌ام، تا هم نسل امروز بداند این تاریخ از چه مسیر پرفراز و نشیبی گذشته، و هم آیندگان آگاه باشند که پشتوانه‌ی این هنر چه ریشه‌هایی دارد.

فصل‌های این کتاب را با نثری روایت‌محور آغاز کردم و با خاطرات مستقیم انتظامی مستند می‌شوند؛ شیوه‌ای که هم‌زمان ترکیبی‌ست از ادبیات داستانی و پژوهش مستند، در کنار فصل‌هایی در قالب گفت‌وگو. در فصل پایانی نیز، فهرستی جامع از تمامی نمایش‌های صحنه‌ای و تلویزیونی که انتظامی در آن بازی یا کاگردانی کرده یا نوشته بود به همراه عوامل تولید و تاریخ اجرایشان را آورده‌ام و از او خواستم از هر کدامشان که یادی، خاطره‌ای یا نکته‌ای دارد بگوید و روایتش را آوردم؛ بخشی که از نخستین تلاش‌های جدی در مستندنگاری کارنامه‌ی هنری یک بازیگر تئاتر در ایران به‌شمار می‌رود.

هرگز روایتش از اجرای کرگدن به کارگردانی حمید سمندریان در سال ۱۳۵۸ در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران را از یاد نمی‌برم؛ بازی در نقش «برانژه» و آن لحظه‌ی ماندگار که فریاد می‌زد: «من کرگدن نیستم!»؛ سرمای استخوان‌سوز هانوفر در سال‌های آموختن؛ و خاطرات تلخ و شیرینش از تماشاخانه‌های فردوسی و سعدی که در آتش کودتای ۲۸ مرداد سوختند. از ماجراهای حزب توده و فرار نوشین، و دل‌نگرانی‌هایش از انتشار روایت‌هایی که برای نخستین‌بار به زبان می‌آورد.

پس از هر جلسه، نوارهای ضبط‌شده را پیاده می‌کردم، می‌نوشتم و در جلسه‌ی بعد می‌بردم تا بخواند. با وسواسی بسیار، بارها بازخوانی و بازنگری می‌کرد و در هر بار، نکته‌ای تازه کشف می‌شد؛ نقطه‌ای روشن، حتی برای خودش.

چاپ پنجم «جادوی صحنه» در ادامه‌ی پروژه‌ای بزرگ‌تر با عنوان «تئاتر ایران در گذر زمان» منتشر می‌شود که خود آغازگر آن بود و تاکنون چهارده جلد از آن به انتشار رسیده است. جلد دوم این مجموعه به تاریخ تئاتر ۱۳۵۷-۱۳۴۲ پرداخته، سومش به کارگاه نمایش، جلد چهارم این مجموعه به محمدعلی کشاورز و جلد چهاردهم به حسن عظیمی ــ «آقای تئاتر سنتی» ــ اختصاص دارد. هر جلد، تلاشی‌ست برای ثبت تاریخ شفاهی و مکتوب تئاتر ایران، پیش از آن‌که خاطرات، چهره‌ها و مستندات برای همیشه از دست بروند. بر همین اساس و از آن‌جاکه «جادوی صحنه» به‌عنوان اولین کتاب «تاریخ شفاهی تئاتر ایران» در سال ۱۳۸۳ منتشر شده است، از چاپ سوم با عنوان «تئاتر ایران در گذر زمان ۱» منتشر شد تا توالی زمانی چاپ کتاب‌های این مجموعه حفظ شود و از این پس نیز شماره‌گذاری آثاری‌ که در مجموعه‌ی «تئاتر ایران در گذر زمان» جای می‌گیرند، به‌ترتیب توالی زمان انتشار آنها خواهد بود.

از چاپ سوم، شانزده صفحه حاوی عکس‌ها و اسناد منتشرنشده‌ای از استاد به کتاب افزوده شده است که جای آن‌ها بسیار خالی می‌نمود، هرچند که هنوز در سفره‌ی سبز هنر استاد، یک از هزار نیست. امیدوارم بتوانم همچنان این مسیر را ادامه بدهم و نوری بر نقاط تاریک و پنهان این بخش هنر کشورم بتابانم.

این کتاب، پیش از هر چیز، ادای دینی‌ست به عزت‌الله انتظامی که با سادگی و صراحت، دریچه‌های زندگی هنری‌اش را گشود، و نیز به همه‌ی کسانی که با سکوت و ایستادگی، چراغ صحنه را در سال‌های دشوار روشن نگاه داشتند.

اجازه می‌خواهم در پایان این مقدمه، به پژوهش و پژوهشگران نیز ادای احترام کنم؛ به آن دوندگی‌های مداوم، به کار در سکوت، به ثبت شفاهیِ تاریخ فرهنگ، ادب و هنر این مرز و بوم، و تکه‌ای از آن: تاریخ تئاتر ایران. 

 با امید به آن‌که این اثر، همچنان چراغی باشد برای نسل‌های آینده‌ی تئاتر.»

کتاب «جادوی صحنه» ماحصل دو سال گفت‌وگوی پی‌درپی اعظم کیان‌افراز با عزت‌الله انتظامی است که چاپ نخستش در سال ۱۳۸۳، به پژوهش و تالیف او در انتشارات افراز منتشر شده است. این کتاب جلد یکم مجموعه‌ «تئاتر ایران در گذر زمان» این نشر است که تاکنون ۱۴ جلد از آن منتشر شده است. حالا پس از ۱۱ سال که از چاپ چهارم کتاب می‌گذرد تجدیدچاپ شده است و در اختیار مخاطبان قرار دارد.

قرار است به مناسبت روز ملی سینما، مراسم رونمایی از چاپ پنجم کتاب «جادوی صحنه» روز شنبه ۲۲ شهریورماه ۱۴۰۴ از ساعت ۱۷ تا ۱۹ با همکاری انتشارات افراز در خانه بازیگران نیوشا به نشانی انقلاب، خیابان ابوریحان، خیابان شهدای ژاندارمری، پلاک ۱۱، زنگ سوم برگزار شود.

به گفته کیان‌افراز، مدیر نشر افراز، این برنامه در ابتدا قرار بوده در تایخ ۳۱ خرداد ۱۴۰۴، به مناسبت یکصدویکمین سال‌روز تولد استاد عزت‌الله انتظامی، به‌همراه رونمایی از نمایشنامه‌های تاریخی استاد عبدالحسین زرین‌کوب، در موزه سینما، و با همکاری موزه سینما، خانه سینما، خانه تئاتر، انجمن صنفی بازیگران، موسسه هنرمندان پیشکسوت و خانه موزه انتظامی برگزار شود که به‌دلیل جنگ ۱۲ روزه برگزار نشد و به تعویق افتاد. بار دیگر هم قرار بود در تاریخ ۲۶ مرداد، به‌مناسبت هفتمین سالگرد درگذشت استاد انتظامی برگزار شود که این بار هم بنا به دلایلی این برنامه برگزار نشد.