نقد فیلم «خارج از تاریکی»؛ نمایش وحشت عصر حجر در سینمای مدرن

چارسو پرس: اغلب اوقات در رابطه با عصر حجر آثاری را در فرهنگ عامه می‌بینیم که محوریت طنز دارند و انسان‌های ماقبل تاریخ را در انیمیشن‌ها و فیلم‌هایی مانند «فلینستون‌ها» (Flintstones) و اثر محبوب دریم‌ورکز «غارنشینان» (The Croods) به عنوان آدم‌های احمق و دست و پا چلفتی به تصویر می‌کشند. اندرو کامینگ با فیلم تریلر و بقامحور خود، «خارج از تاریکی» (Out of Darkness)، چهره خشن و تاریک عصر حجر را احیا می‌کند.

هشدار: در نقد فیلم «خارج از تاریکی» خطر لو رفتن داستان وجود دارد

کارگردان فیلم اندرو کامینگ و فیلم‌نامه‌نویس «خارج از تاریکی»، روث گرینبرگ، داستان فیلم را طوری هدایت کرده‌اند تا تأکید کنند در عصر حجر هیچکس درباره دنیای پیرامون خود چیزهای زیادی نمی‌داند و ساده‌ترین چیزها برای آن‌ها تازگی داشته است. همین امر باعث می‌شود شخصیت‌های «خارج از تاریکی» در برابر نیروهایی که ماهیت‌شان از درک و تصور آن‌ها خارج است، براساس غریزه عمل کنند. در عین حال، قهرمانان «خارج از تاریکی» با ویژگی‌های انسانی که در طول ده‌ها هزار سال تداوم داشته‌اند، برای مخاطبان فیلم ارتباط‌پذیر و آشنا شده‌اند. اگر انسان مدرن را از تمام تکنولوژی‌ها، فناوری‌ها و اطلاعاتی که در اختیار دارد جدا کنید و در طبیعت وحشی قرار بدهید، عده زیادی از آن‌ها دقیقاً مانند شخصیت‌های «خارج از تاریکی» رفتار خواهند کرد.

نقد فیلم «خارج از تاریکی»؛ یک قهرمان زن بی‌مانند

پس از آنکه فیلم برای بینندگان مشخص می‌کند که داستانی در ۴۵هزار سال قبل را روایت می‌کند، با میزان مناسبی از داستان‌سرایی آغاز می‌شود. در حالی که شش صحرانشین دور یک آتش نشسته‌اند، هرون جوان (با بازی لونا موزی) از بقیه می‌خواهد برایش قصه تعریف کنند. ریش‌سفید گروه، اودال (با بازی آرنو لونینگ) برای هرون داستانی تعریف می‌کند که بیش از هر چیزی شبیه به افسانه است، اما در حقیقت داستان خود گروه است که از یک قبیله بزرگ‌تر جدا شده و پدر هرون، آدِم، (با بازی چوکو مودو) را دنبال کردند تا طبق وعده او، سرزمینی که در قصه‌های دوران کودکی درباره آن شنیده بود را پیدا کنند. آن‌ها با یک قایق از روی آب عبور کردند و با زحمت زیاد به مقصد رسیدند، آن هم فقط برای اینکه متوجه شوند سرزمین موعودی که به دنبالش بودند، سرزمینی بایر و نامناسب است که هیچ چیز در آن رشد نمی‌کند.

با این وجود آدِم همچنان اصرار دارد که می‌تواند آن‌ها را به سوی رفاه هدایت کند. بنابراین گروه دوباره حرکت می‌کنند و به سمت مقصدی نامعلوم راه می‌افتند. در این بین، آن‌ها گرسنه و خسته می‌شوند، در برابر عناصر طبیعت (مانند طوفان، باران و…) آسیب‌پذیر هستند و مهم‌تر از همه این‌ها، هر لحظه امکان دارد جانوران وحشی بهشان حمله کنند. داستان آشناساز اودال شرح فشرده‌ای از سرگذشت گروه ارائه می‌دهد و شخصیت‌های فیلم «خارج از تاریکی» را تثبیت می‌کند. این داستان به مخاطب نشان می‌دهد قهرمان فیلم چطور به خود و گروهی که در آن قرار گرفته نگاه می‌کند: از دید او، آن‌ها بخشی از یک سنت بزرگ و قدیمی‌اند، کاشفان و جنگجویانی که با دستاوردهای خود داستان‌ها و افسانه‌های نسل‌های بعدی را شکل خواهند داد.

این گروه شامل همسر باردار آدم، حوا (ایو) (با بازی لولا ایوانز)، برادر آدم گیر (با بازی کیت یانگ) و یک ولگرد (به معنای کسی که در هیچ قبیله‌ای نیست) به نام بیاح (با بازی سافیا اوکلی گرین) می‌شود. اگرچه تمام اعضای گروه به خاطر اعتمادی که به آدم دارند آنجا و همراه با او هستند، اما این اعتماد رفته رفته رنگ می‌بازد، به خصوص وقتی که از دور صداهای عجیب و غریبی به گوش می‌رسد که منشأ انسانی ندارند. آنجاست که اعضای گروه متوجه می‌شوند چیزی در حال شکار آن‌ها است. وقتی هرون گم می‌شود یا به عبارت دیگر، به دست شکارچی مرموز ربوده می‌شود،‌آدم اصرار می‌کند برای پیدا کردن او همه به جنگلی متراکم و هراسناک بروند و آنجا دنبال دختربچه بگردند.

با وجود اعتمادی که همه به آدم داشتند و تمایل دائم او به رهبری، کاشف به عمل می‌آید که زن ولگرد، بیاح، تواناترین و باهوش‌ترین عضو گروه است. او فرد سرسختی است که علاوه بر جنگجو بودن، می‌تواند استراتژی بچیند و از هوش خود استفاده کند. در حالی که دشمن ناشناخته «خارج از تاریکی» اعضای گروه را یک به یک هدف قرار می‌دهد، بیاح راهی برای مقابله با مهاجمان پیدا می‌کند. با وجود اینکه همه شخصیت‌های فیلم خزهای پاره‌پوره‌ای به تن دارند و مدل‌های موی آن‌ها یکسان است، طبیعی است که در ابتدای فیلم تشخیص شخصیت‌ها از یکدیگر برای مخاطبان سخت باشد. با این حال اوکلی گرین، بازیگر شخصیت بیاح، با اجرای درخشان خود در نقش زنی محتاط و سرسخت، چنان تأثیری بر جای می‌گذارد که تمایز بیاح با باقی شخصیت‌ها را آسان می‌کند.

برای فیلم زبان جدیدی اختراع شده است

به طور کلی بازی در نقش انسان‌های اولیه به خودی خود چالش‌برانگیز است و می‌تواند عیار هر بازیگری را مشخص کند، اما بازیگران فیلم «خارج از تاریکی» با چالش دیگری مواجه بودند که به دشواری اجراها می‌افزود: همه دیالوگ‌های فیلم «خارج از تاریکی» به زبانی به نام تولا ادا می‌شوند که یک زبان ساختگی مخصوص این فیلم است. زبان تولا را دنیل اندرسون ساخته که یک شاعر، مورخ و زبان‌شناس است. می‌توان گفت زبان تولا عناصر زبان‌های اولیه مانند عربی و باسکی (زبان مردم باسک که در شمال اسپانیا و جنوب غربی فرانسه زندگی می‌کنند و با الفبای لاتین نوشته می‌شود) را با هم ترکیب کرده. تأثیر استفاده از این زبان ساختگی در سراسر فیلم آشکار است. صحبت کردن شخصیت‌ها به زبان تولا باعث شده فیلم «خارج از تاریکی» بیگانه‌تر به نظر برسد و فاصله بیشتری بین تماشاگران و شخصیت‌های داستان ایجاد می‌کند. به این گونه «خارج از تاریکی» تأکید می‌کند که جهان در ۴۵هزار سال قبل از ما، چقدر متفاوت بوده است.

تنها تعداد انگشت‌شماری از فیلم‌های سینمایی را می‌توان پیدا کرد که مشابه «خارج از تاریکی» ارائه شده باشند. فیلم ماقبل تاریخی و تریلر «آلفا» (Alpha) که سال ۲۰۱۸ منتشر شد یکی از این فیلم‌ها به حساب می‌آید. فیلم «آلفا» درباره اولین پیوند بین انسان و گرگ است که درنهایت باعث می‌شود آن‌ها به سگ‌های اهلی شده تبدیل شوند. در «آلفا» نیز مانند «خارج از تاریکی» دیالوگ‌هایی می‌شنویم که به زبانی ساختگی ادا می‌شوند و نشان دهنده رشد اولیه زبان هستند. علاوه بر «آلفا»، فیلم «خارج از تاریکی» یادآور فیلم «آپوکالیپتو» (Apocalypto) نیز هست؛ فیلم درگیرکننده و تماشایی مل گیبسون. «آپوکالیپتو» فیلمی در ژانر تریلر اکشن است که در قرن شانزدهم میلادی و آمریکای شمالی رخ می‌دهد. در فیلم «آپوکالیپتو» همه دیالوگ‌ها به نسخه‌ای از زبان باستانی مایاها ادا می‌شوند. در سه فیلم ذکر شده، زبان‌های ساختگی استفاده شده باعث شده‌اند حس اصالت به مخاطب منتقل شود. این زبان‌ها، چه به طور جزئی و چه به طور کامل، به دست محققانی ابداع شده‌اند که هیچ راهی نداشته‌اند تا بفهمند مایاها یا انسان‌های اولیه واقعاً به چه صورتی تکلم می‌کرده‌اند، اما موفق شده‌اند با زبان‌های ساختگی‌شان باورپذیری فیلم‌های «آپوکالیپتو»، «آلفا» و «خارج از تاریکی» را برای بینندگان تا حد بسیار خوبی بالا ببرند.

طبق گفته‌های اندرو کامینگ به رسانه‌ها، فیلم «خارج از تاریکی» در زمان همه‌گیری کرونا و قرنطینه، در سال ۲۰۲۰ و کشور اسکاتلند فیلم‌برداری شده است و فقط ۶ بازیگر دارد. با توجه به این موضوع، و با توجه به منابع نسبتاً محدودی که فیلم «خارج از تاریکی» در اختیار داشته، تولیدکنندگان هر کاری برای مؤثرتر کردن جزئیات این دوره زمانی انجام داده‌اند تا فیلم بیشتر قانع‌کننده باشد. اینجاست که زبان ساختگی تولا اهمیت خود را نشان می‌دهد. وجود زبان تولا بدون نیاز به طراحی دقیق صحنه‌ و لباس، حس و حال گذشته ماقبل تاریخی را به بینندگان منتقل کرده است و بار سنگینی را از دوش سازندگان «خارج از تاریکی» برداشته.

اجراهای قوی برگ برنده فیلم «خارج از تاریکی» به شمار می‌آیند

علاوه بر عواملی که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، بازیگران نیز به اصالت فیلم «خارج از تاریکی» کمک قابل توجه‌ای می‌کنند و واقعیت خشن و مخاطره‌انگیزی که مردم عصر حجر هر روز تجربه می‌کردند را به تصویر می‌کشند. شخصیت‌های فیلم وقتی خود را در معرض خطری مرگبار می‌بینند، می‌ترسند، اما در عین حال آن‌ها خرافه‌گرا هستند و زود عصبی می‌شوند. همین امر باعث می‌شود در مواجهه با چالش‌های مختلف به سرعت یکدیگر یا یک نیروی دانای کل ناشناخته را به خاطر گرفتاری‌ها و بدبیاری‌های خود سرزنش کنند. آن‌ها به آدم به عنوان یک رهبر نگاه می‌کنند، اما از بسیاری جهات آدم به همان اندازه‌ای که دشمن نادیده آن‌ها خطرناک است، جان اعضای گروه خود را تهدید می‌کند. آدم بی‌رحم است و زود خشمگین می‌شود. او اگر معتقد باشد که اودال که کندتر و مسن‌تر است یا بیاح دیگر برای گروه ارزشی ندارند، در قربانی کردن آن‌ها ذره‌ای تردید نخواهد داشت.

شاید تصور کنید یکی از قوی‌ترین صحنه‌های فیلم «خارج از تاریکی» صحنه مورد حمله قرار گرفتن شخصیت‌ها باشد. اما این‌طور نیست. قوی‌ترین صحنه فیلم آنجاست که حوا به صراحت ماهیت گروه را به بیاح که به تازگی اولین دوره قاعدگی‌اش را آغاز کرده، نشان می‌دهد. حوا به بیاح می‌گوید که او اکنون برای گروه ارزشمند است، به این معنا که زنان فقط برای اهداف پرورشی مفید هستند. و حالا ممکن است آدم درست مثل حوا، بیاح را هم باردار کند. حوا این حرف‌ها را با لبخند به بیاح می‌زند و این مسأله را اتفاق خوبی خطاب می‌کند. در این صحنه است که ما می‌بینیم چه حوا و چه بیاح، زیر سایه رهبر وحشی خود زندگی می‌کنند. کسی که اگر نظرش عوض شود، می‌تواند آن‌ها را به سادگی قربانی کند.

صحنه‌های قدرتمندی مانند این، لحظه‌های ظریفی که رشد شخصیت‌ها را نشان بدهد، در ادامه «خارج از تاریکی» چندان دیده نمی‌شوند. پس از ورود موجوداتی که اعضای گروه را شکار می‌کنند و سرعت گرفتن ضرباهنگ فیلمی که تنها ۸۷ دقیقه طول می‌کشد، دیگر جایی برای پرداختن به شخصیت‌ها نمی‌ماند. با این وجود واضح است که یکی از دلایلی که بیاح برای مبارزه با دشمن قد علم می‌کند، این است که او نمی‌خواهد به سرنوشت حوا دچار شود: خدمت به مردی که او را کمابیش مثل یک حیوان می‌بیند. با این حال پیش‌داوری‌های خودخواهانه بیاح است که درنهایت منجر به نتیجه ناخوشایند گروه در پایان «خارج از تاریکی» می‌شود.

تمرکز فیلم بر پیام اخلاقی باعث شد داستان فیلم ضعیف‌تر ظاهر شود

بزرگ‌ترین ضعف و نقص فیلم «خارج از تاریکی» در پایان آن رقم می‌خورد. «خارج از تاریکی» یک فیلم تریلر عصر حجری و مینیمالیستی بود که ناگهان به یک افسانه موعظه‌مانند تبدیل شد. شاید بزرگ‌ترین علامت سؤالی که در فیلم «خارج از تاریکی» ایجاد می‌شود، این است که چه موجوداتی در حال شکار اعضای گروه هستند؟ وقتی شخصیت‌های فیلم سرانجام متوجه می‌شوند که چه چیزی تمام این مدت آن‌ها را تعقیب کرده است، و پاسخ این سؤال را می‌گیرند، مشخص می‌شود که پاسخ این سؤال در حقیقت چیزی نیست جز یک پیام اخلاقی در رابطه با ذات انسان که ظاهراً برای مخاطبان مدرن طراحی شده تا آن را به زندگی و زمان خودشان تعمیم بدهند. این در حالی است که بهترین ویژگی «خارج از تاریکی»، بیگانه بودن آن با عصر مدرن است. تبدیل کل فیلم به یک پیام اخلاقی که به زور برای مخاطب خارج از داستان گنجانده شده، باعث شده پایان «خارج از تاریکی» ناامیدکننده و به دور از هرگونه هیجانی باشد.

با این حال هنوز هم می‌توان از فیلم «خارج از تاریکی» به خاطر نقاط قوت ساده‌ای که دارد، لذت برد و قدردانی کرد. نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد، این است که کامینگ، کارگردان فیلم، حتی پس از آنکه پیام اخلاقی داستان را نمایش می‌دهد، باز هم دست از ایجاد تعلیق نمی‌کشد. فیلم «خارج از تاریکی» از طبیعت و محیط اطراف خود به خوبی استفاده می‌کند. فیلم با صحنه‌های شبانه‌ای که تاریکی و ظلمات شب را به تصویر کشیده‌اند پر شده است، ظلماتی که تنها با نور شبح‌وار مشعل‌ها یا آتش‌ اردوگاه روشن می‌شود. چنین صحنه‌هایی بر این نکته تأکید دارند که شخصیت‌های «خارج از تاریکی» چقدر منزوی و تنها هستند، به دور از هر چیزی و کسی که تا به حال می‌شناختند (اعضای قبیله بزرگ‌تر). این احساس وحشتناکی برای هر انسانی در هر دوره‌ای از تاریخ و حتی ماقبل تاریخ است. موفقیت فیلم «خارج از تاریکی» در آنجاست که موفق می‌شود این حقیقت را نشان بدهد که چنین ترس پایه‌ای و بنیادینی همیشه بخشی از بشریت بوده است و همراه با ما تکامل پیدا کرده.

///.