سالی که نکوست از سینمایش پیداست

چارسو پرس: حال سینمای جهان در سال رو به اتمام 2024 چندان خوش نبود؛ این واقعیت را می‌توان با نگاه به آثار و عناوین منتشرشده در طول سال احساس کرد. البته نباید از ذکر این نکته شانه خالی کرد که ضعف آثار سینمایی در این دوره و زمانه امر چندان غیرعادی‌ای به‌نظر نمی‌رسد. سینما دیگر آن شور و طراوت سابق در دهه 90 میلادی و ایام پیش از آن را ندارد، چون جهان دیگر جهان سابق نیست و تغییرات مداوم در سبک زندگی غربی، سینما را هم بی‌نصیب نگذاشته است.

 اکنون بهار سریال‌سازی در این دنیای فست‌فودی است و هیچ چیز به اندازه این مدیوم نمی‌تواند نظر نسل جدید را به هنر رقیق‌شده و کم‌کارکرد نمایش جلب کند. با وجود این، سینمای 2024 چند عنوان مهم و قابل بحث دارد که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد. در میان سازندگان آثار مهم سینمایی سال، نام افراد اسم و رسم‌داری نظیر «کلینت ایستوود»، «ریدلی اسکات»، «شان بیکر»، «بردی کوربت»، «دنی ویلنوو»، «جرج میلر»، «ژاک اودیار»، «تیم برتون» و «تاد فیلیپس» هم به چشم می‌خورد. در گزارش پیش رو به آثار پرسروصدای سال 2024 اشاره خواهیم کرد؛ سالی که برای ما ایرانیان هم خالی از شگفتی و تعجب نبود. 

گذر عمر و ورود کلینت ایستوود به دهمین دهه زندگی‌اش باعث نشده که او دست از سر ساخت فیلم و دنیای سینما بردارد و در کنج عزلت پنهان شود. ایستوود اکنون 94 ساله است و اشتیاقش برای تکیه زدن روی صندلی کارگردانی کم از یک جوان سی‌ساله ندارد. «هیئت‌منصفه شماره 2» جدیدترین اثر این فیلمساز کهنه‌کار و جمهوری‌خواه سینمای آمریکاست که هالیوود چندان شانسی برای حضور موفق آن در فصل جوایز سینمایی قائل نیست. اتفاقی که به جمهوری‌خواه بودن ایستوود و فاصله‌ای که دیدگاه‌های سیاسی‌اش با اغلب هالیوودی‌ها دارد برمی‌گردد و پر بی‌راه هم نیست که درام دادگاهی این فیلمساز کارکشته آن‌طور که شایسته است مورد مهر و علاقه سینماگران مضمون‌زده و بی‌پرنسیب قرار نگیرد. اما از شواهد امر چنین برمی‌آید که هیئت‌منصفه شماره 2 در میان مخاطبان به‌خوبی دیده و پسندیده خواهد شد چون اثری است که مانند درام‌های دادگاهی اصیل تاریخ سینما بیننده‌اش را به دیدن خود فراخوانده و روی صندلی میخکوب می‌کند. جاستین کمپ (نیکلاس هولت) در قامت یک روزنامه‌نگار به خدمت دادگاه در‌می‌آید و عضو هیئت‌منصفه می‌شود. در این بین او وارد پروسه رسیدگی به یک پرونده قتل می‌شود و به این که شاید خودش هم در این جریان دخالت داشته باشد شک می‌کند. براساس اخباری که پیش‌تر به بیرون درز کرد، هیئت‌منصفه شماره 2 اولویت کمپانی برادران وارنر (شرکت تولیدکننده فیلم) برای شرکت در فصل جوایز سینمایی سال 2024 نبود و حتی ابتدا قرارش با فیلمساز پیرانه‌سر ما این بود که این اثر را بدون اکران در سینما‌ها مستقیماً روانه پخش در سرویس‌های پخش استریم فیلم کند ولی درنهایت تصمیم گرفت تا به‌شکل محدود این فیلم را در سینما‌ها نیز به نمایش عمومی دربیاورد. اما مردم بریتانیا به درام ساده و خوش‌ساخت ایستوود روی خوش نشان دادند و به تماشایش نشستند. هیئت‌منصفه شماره 2 در بیش از سیصد سالن سینما اکران شد و در آخر هفته افتتاحیه 5 میلیون دلار در شش منطقه از دنیا به جیب زد. 

این درست نیست که سینمای آمریکا را فقط از منظر جریان اصلی آن مورد بررسی قرار دهیم چون با حجم زیادی از آثار در قالب‌ها و دسته‌بندی‌های متفاوت روبه‌رو هستیم و «هالیوود» تمام اندوخته آمریکایی‌ها از مدیوم سینما نیست و تنها ویترین قضیه است. با این‌حال، جریان مستقل از وجود افراد مهم و تأثیرگذار در روند تاریخ سینمای آمریکا بهره‌های فراوانی برده است. یکی از مهم‌ترین چهره‌های حال حاضر سینمای آمریکا، «شان بیکر» است که کارش را ابتدا با ساخت فیلم‌های کوتاه و مستقل در سال 2000 شروع کرد و درنهایت با فیلم tangerine در سال ۲۰۱۵ مشهور و معروف شد. رویکرد بیکر در آثارش به واقع‌گرایی اجتماعی نزدیک است و به‌شدت به مسائل مربوط به حاشیه‌نشینان و همچنین افراد فقیر، زنان بدسرپرست و کارگران جنسی علاقه نشان می‌دهد. «آنورا» جدیدترین فیلم بیکر هم از قاعده کلی شاکله آثار بیکر چه در مضمون و چه در ساختار دور نیست. ماجرای فیلم به‌گونه‌ای است که پس از پایان جنگ سرد دوباره سوژه روسیه و الیگارش‌های آن را در کانون توجه قرار می‌دهد تا نگاهی هم به جوایز سینمایی داشته باشد. نگاهی که کارساز بود و نخل طلای جشنواره کن 2024 را برای بیکر به ارمغان آورد. البته فیلم در میان منتقدان هم به‌خوبی دیده و پسندیده شد و شائبه و اتهام سیاسی بودن صرف را از دامان آنورا پاک کرد. این احتمال وجود دارد که فیلم جدیدشان بیکر حسابی در جشن‌هایی نظیر اسکار، بفتا، گلدن‌گلوب و... غوغا برپا کند و به یک اثر کالت تبدیل شود. ‌شان بیکر پیش از این در انجمن منتقدان فیلم لس‌آنجلس هم خوش درخشید و جایزه بهترین کارگردانی، بهترین فیلم و بهترین فیلمنامه را نیز به خانه برد. 

هرگز کسی همچون «تاد فیلیپس» این‌گونه به تخریب بنای باشکوه «جوکر» برنخاست. قسمت اول فیلم سینمایی جوکر در سال 2019 اکران شد و دو جریان موافق و مخالف را به جان هم انداخت. بسیاری این‌طور عنوان می‌کردند که جوکر بنایی ناهمساز است و میان اجزای ساختمان دراماتیکش چندان چفت‌وبستی وجود ندارد ولی باز با وجود این فیلم به‌خاطر حضور واکین فینیکس در نقش جوکر تبدیل به اثری خوش‌ساخت و دیدنی شده است ولی فیلیپس در ساخت قسمت دوم جوکر تقریباً به جز تارانتینو و یکی دو کارگردان سرشناس دیگر همه را سرخورده کرد. فیلم در جشنواره ونیز با برخورد سردی مواجه شد و در اکران هم آن‌طور که انتظار می‌رفت با خیلی عظیم استقبال‌کنندگان روبه‌رو نشد. منتقدان مدام به این مسأله اشاره می‌کردند که فیلیپس با روایت جوکر؛ جنون مشترک به اصل ماجرای جوکر خیانت کرده و به جای روایت یک داستان مهیج، از این کاراکتر آیکونیک و ضدقهرمان عاصی شخصیتی عاجز و روانی ارائه داده است که از پس هیچ کاری برنمی‌آید. اکران جوکر با هیاهوی فراوان آغاز شد و با سردی هرچه‌تمام‌تر به پایان رسید تا کار فیلیپس هم با شخصیت جوکر عملاً به نقطه پایان برسد. 

باراک اوباما، رئیس‌جمهور اسبق ایالات‌متحده چند روز پیش بنا به سنت گذشته فهرستی از فیلم‌های موردعلاقه سالش را منتشر کرد که نام «دانه انجیر معابد» هم در آن به چشم می‌خورد. اثر جدید محمد رسول‌اُف مانند بقیه فیلم‌هایش به‌شدت ایدئولوژیک و آغشته به اظهارنظر‌های گاه‌وبی‌گاه سیاسی است؛ به‌طوری‌که همین مسأله به نقطه عزیمت و بردش هم در جشنواره‌های مضمون‌زده تبدیل شده و برای کارگردانش اعتباری بیش از قد و قواره او به وجود آورده است. حتی در بسیاری از پیش‌بینی‌ها نام این فیلم در میان نامزد‌های نهایی بهترین فیلم در بخش خارجی اسکار هم دیده می‌شود و برخی هم کسب جایزه توسط رسول‌اُف را دور از ذهن نمی‌بینند. این اتفاق تازه‌ای نیست و جشنواره‌ها و جشن‌های سینمایی در غرب به‌شدت به مضامین موردپسندشان واکنش مثبت و حتی اغراق‌آمیز نشان می‌دهند، ولی احتمال حضور فیلم جدید محمد رسول‌اُف در بین آثار منتخب جشن اسکار به‌عنوان مهم‌ترین جشن سینمایی سال ممکن است بیش از گذشته به اعتبار این مراسم خدشه وارد کند و مسأله صنعت و هنر فیلم را از موضوعیت بیندازد. دانه انجیر معابد در لحظات آخر وارد بخش مسابقه جشنواره کن شد ولی مدیران این فستیوال حداقل‌ها را رعایت کردند و با اهدای جوایز بی‌ربط به فیلم بی‌ربط‌تر و بسیار بد کارگردان فارسی‌زبان خودشان را مضحکه تاریخ سینما نکردند. دانه انجیر معابد شاید در اسکار امسال هم خوش بدرخشد ولی دیگران خیلی زود آن را به باد فراموشی خواهند سپرد و در‌های خروج از ذهن را برایش باز خواهند کرد. 

تیم برتون، نابغه میانسال سینمای جهان همچنان با فیلم‌هایش دلربایی می‌کند و میان سینه‌فیل‌ها و خوره‌های فیلم کیاوبیایی دارد. او سال 2024 را با اکران قسمت دوم «بیتل جویس» شروع کرد و به‌خوبی هم توانست برای فیلمش در بین منتقدان تبلیغ کند. اما دلیل اصلی شور و اشتیاق مخاطبان برای تماشای بیتل جویس 2 به یک فاکتور دیگر هم برمی‌گردد؛ بسیاری از دوستداران جهان تخیلی و فانتزی برتون منتظر بودند تا ببینند این کارگردان با خاطراتشان از قسمت اول این فیلم چه کرده است و به همین علت هم پس از شنیدن خبر اکران عمومی جلوی سالن‌های سینما صف کشیدند. بیتل جویس 1 در سال 1988 ساخته شد و قصه‌اش درمورد زوج جوانی بود که پس از مرگ مجبور شدند در دنیای ما باقی بمانند و در این مسیر با بیتل جویس، یک روح خبیث و حیله‌گر همراهی کنند. برتون با اکران قسمت جدید بیتل جویس توانست دومین افتتاحیه بزرگ تاریخ سینما در ماه سپتامبر را به خودش اختصاص دهد و بعد از اثر اقتباسی «آن» در سال 2017 با فروش 110 میلیون دلاری در سه روز بسیاری را شگفت‌زده کند؛ این اتفاق درحالی رقم خورد که بودجه ساخت قسمت دوم دنباله بیتل جویس 100 میلیون دلار گزارش شده بود. 

«ریدلی اسکات» را با شکست‌های مالی و نقد‌های منفی نوشته شده در این سال‌ها به یاد نیاورید. او روزگاری یکی از مهم‌ترین چهره‌های سینمای هالیوود و جهان بود و با آثارش در صدر مجلس قرار می‌گرفت ولی اکنون دیگر در شرف ورود به دهمین دهه از زندگی از کانون توجهات خارج شده و کمتر کسی در میان منتقدان و مخاطبان آثار او پیدا می‌شود که نسبت به کیفیت پایین فیلم‌های جدیدش اظهارنظر نکرده باشد. باری، اسکات سال 2024 را هم همچون سال پیش با اکران یک فیلم بیگ پروداکشن به پایان برد و برای چند صباح هم که شده در متن اخبار سینمایی جای گرفت. پروژه جاه‌طلبانه این کارگردان انگلیسی در سال 2023 فیلم «ناپلئون» بود که با استقبال بسیار سرد تماشاگران و منتقدان مواجه شد و لج فرانسوی‌ها را هم درآورد. او ولی از این شکست درس نگرفت و فوراً فیلمبرداری قسمت دوم فیلم پرخاطره گلادیاتور را آغاز کرد. گلادیاتور 2 این‌بار بدون حضور راسل کرو روانه نمایش عمومی شد و موافقان و مخالفانش را جلوی هم به صف کرد. فیلم اگرچه با فروش نسبتاً پایین 250 میلیون دلاری در سطح جهانی -و نه فقط آمریکا- مسئولان استودیوی فیلمسازی تونی سنچری را به این نتیجه رساند که فعلا برای سرمایه‌گذاری در پروژه بعدی اسکات، یعنی «ستاره سگی» دست نگه دارند ولی آن‌طور که انتظار می‌رفت بد نبود و حتی «کریستوفر نولان» را به تعریف از جذابیت‌های بصری واداشت تا گلادیاتور 2 چندان هم در فصل جوایز سینمایی بدون شانس باقی نماند، حداقل در بخش‌های فنی. 

ما سال‌هاست که از روز‌های اوج صنعت سینما فاصله گرفته‌ایم. این پدیده جذاب با تمام شدن ایده‌های تصویری و روایی دیگر شاید برای خیل عظیم جوانان جذاب نباشد و آن‌ها برای سرگرم شدن رسانه‌ها و مدیوم‌های دیگری نظیر اینستاگرام، تیک‌تاک و... را به دلیل سهولت در دسترسی و حتی به‌عنوان راهی برای درآمدزایی به سینما ترجیح دهند. حتی فضا و اتمسفر سریال‌سازی هم در مقایسه با این برادر بزرگ‌تر محیط جذاب‌تری را در اختیار مخاطبانش می‌گذارد و آن‌ها را به دلیل بزرگ شدن در محیطی که داستان‌های کمتری برای ارائه دارد به سمت یک زیست تماماً فست‌فودی و منطبق بر شیوه توزیع سرگرمی جلب می‌کند. در سوی دیگر ماجرا، بسیاری از سینماگران سرشناس آمریکایی دیگر تمایلی به تولید آثار سینمایی ندارند و بیشتر تلاش خود را صرف حضور در زمین بازی تلویزیون به‌عنوان برادر کوچک‌تر سینما می‌کنند. با نگاه به فهرست فیلم‌های مهم سال 2024 با واقعیت خالی شدن عرصه از نام‌های بزرگ روبه‌رو می‌شویم و از خلال آن به یک حقیقت تلخ می‌رسیم؛ سینما نه‌تن‌ها در این سال‌ها کوچک و از اسامی بزرگان خالی شده، بلکه افراد مهم و تأثیرگذاری هم به این صنعت اضافه نشده‌اند تا از بار آثار مضمون‌زده و بی‌خاصیت کم کنند و سینما را به‌مثابه هنر یک درجه ارتقا دهند. سینما نمرده است ولی دیگر رنگ و طراوت پیشین را ندارد و سال 2024 هم از این قاعده جدید مستثنی نیست.