درباره­ نمایش «گل و قداره» / لوطی­‌های نه­‌چندان لوطی

اختصاصی سایت خبری تئاتر/ هاله میرمیری: «داش آکل» را هدایت در سال 1311 نوشت؛ درست زمانی که جوان‌مردی الگو غالب و چهره­ بارز بازنمایی مردانگی در اکثر رمان­‌ها و داستان‌­های ایرانی بود.

داستان او در میان شبک‌ه­ای از فرهنگ مردسالارانه، محافظه‌­کار و متحجرانه­ ایرانی قرار می­‌گرفت و هدایت سعی می­‌کرد تا با توصیف انتقادی از جامعه­ تحت استیلای استبداد و خرافه‌­پرستی، منطق درونی آن را افشا و پوسیدگی درو نی­اش را فاش کند.

عموما هدایت چونان می­‌نویسد و خلق می­‌کند که خواننده­ با نگاه اول درمی­‌یابد که وی از این فرهنگ و مردم متاثر از خرافاتش بیزار است و این تنفر را به بانگی بلند فریاد می‌­زند؛ برائت و بیزاری چونان خدنگی پوسته رویی شخصیت داستان­‌هایش را می­‌تراشد و به عمق روایت­‌هایشان نفوذ می‌­کند.

این می‌­شود که شخصیت کاراکترها در داستان­‌های هدایت همواره چیزی را در ذهن مخاطب تکان می‌­دهند. از میان تمام شخصیت­‌هایی که هدایت خلق کرده داش آکل چیز دیگری است. شخصیت ناهمگن و متناقضی که دارد در ستیز با نهادهای گوناگونی قرار می­‌گیرد و سر آخر در نبرد با سرنوشت و تقدیر و در دوئل یک عشق درونی جان می‌­بازد.

اما برای آنکه ابعاد این شخصیت‌­ها عینی شوند و در چشم مخاطب باورپذیر جلوه نمایند، باید زحمت بسیار کشید؛ هرچند که نقدهای بسیاری به فرهنگ مردسالار و لوطی­‌مابانه­ شخصیت­‌های مرد زمانه­ هدایت وارد است، باید جان کند تا شخصیتی چون شخصیت « داش آکل» با تمام ستیزها و تناقضاتی که با خود و دیگری دارد خلق شود.

بنابراین، ساختن اثری چون « گل و قداره» که برداشتی آزاد از متن « داش آکل» هدایت است در وهله­ اول کاری دشوار به نظر می­‌آید.

« بهزاد فراهانی» اما تمام این مشقت‌­ها را به جان خریده و به تازگی اثری را کارگردانی کرده است که این روزها در تماشاخانه­ ایرانشهر به روی صحنه می‌­رود؛ ملودرامی که هرچند در خلق فضا، شخصیت و داستان نسبت چندانی با داش آکل هدایت ندارد، اما از آنجایی که پرده از مسائل عمیقی برمی‌­دارد، درخور توجه است.

پر واضح است بن­‌مایه­ آثار هدایت ضدیت با اقتدار پدرسالار و خلق شخصیت­‌هایی است که در برابر نظام اقتدارمابانه می­‌ایستند. داش آکل اما به شکل غریبی با آثار دیگر هدایت چون افسانه آفرینش، توپ مرواری، قضیه ولنگاری و ... فرق می‌­کند؛ خصلت‌­های ذاتی فرهنگ پدرسالارانه بدجور در آن موج می­‌زند و هدایت هم سعی در جلوگیری از آن ندارد.

نمایش فراهانی نیز با گل­درشت‌­ترین جملات و عبارات همین فرهنگ آغاز می­‌شود؛ مادری به دختر خود هشدار می‌­دهد که تودار باشد، زیاد نخندد، خود را در برابر مردان محفوظ نگاه دارد و آن­قدر درباره­ مردی که ندیده است، حرف نزند. رفته‌­رفته از قِبل همین گفتار مادر و با کنار هم قراردادن نشانه­‌های اجرایی دیگر ( از جمله سکوت و خیرگی) درخواهیم یافت که روایت اصلی در دستان مادر و آنچه بر وی روا رفته، است.

اینچنین، با ستیز اصلی شخصیتی به نام بلقیس مواجه می‌­شویم که در میانه­ فرهنگ پدرسالارانه­ زمانه خود ایستاده است تا برای سرنوشتش تصمیمی اساسی گرفته شود. عشاق صف­‌کشیده بر در خانه « حاجی بنکدار»، شخصیت نامدار بازار، با کبکه و دبدبه­‌ای که دارد، برای خواستگاری از دختر وی هربار با سری شکسته و هرکدام به دلیلی به خانه فرستاده می‌­شوند و در آرزوی وصلت با دختر ناکام می­‌مانند. از این رو، شخصیت پدر در شکل­‌دهی ستیز و کشمکش کل درام نقش اساسی ایفا می­‌کند. پدر در داستان هدایت و نمایشنامه­ فراهانی، با مسلک بازارمابانه‌­ای که دارد، نماینده فرهنگی است که با توسل به پول و قدرت، همه­‌ چیز را می­‌خرد و جایی برای عشق­‌ورزی و کنش عاشقانه باقی نمی­‌گذارد.

اینچنین و در وهله­ اول به نظر می‌­رسد که کشمکش اولیه شخصیت‌­های مرد داستان( کاکا رستم، داش آکل، و دیگر خواستگاران بلقیس) با پدر یا مرد دیگری است که همواره در جنگ با آن باید پیروز شوند. با این وجود، به نظر می­‌رسد که بن­مایه یا هسته اصلی این ستیز در جای دیگری نهفته باشد؛ مردان در این نمایش به نحوی از انحاء باید نشان دهند که «مرداند» و مردانگی­‌شان به اتکا به خصلت­‌هایی چون عشق، جوانمردی، پول و قدرت برساخته می_­­شود. کاکارستم در نمایش فراهانی ( به مثابه­ لوطی و عاشق سینه‌چاکی که خود را قربانی عشق می‌­کند) به همان میزان از مازاد خصلت­‌های اجتماعی مردانه بهره می‌برد که داش آکل با قداره و خصایص جنگ­جویانه‌­اش.

به عبارت دیگر، اگرچه داش آکل جوانمردی است که خصلت پهلوانی به خود می­‌گیرد و در قالب یک قهرمان گره از مشکلات بی­‌پناهان باز می‌­کند، باید مردانگی خود را به مردمان زمانه خویش ثابت کند و نشان دهد که به میزان کافی مردانگی دارد؛ گیریم که این کار را با اتکا به خصلت­‌های جوانمردانه و بروز ندادن عشقی که در سر دارد نشان دهد. قسمت دیگر کشمکش‌­های توصیفی در ملودرام فراهانی، ستیزی است که زنان در چالش با سرنوشت متعین خود با آن دست و پنجه نرم می‌­کنند

در واقع، فراهانی با زبان و فرم نه چندان تاثیرگذار، مترصد به نمایش در آوردن مولفه‌­های فرهنگی جامعه‌­ای است که پیکر زنان در آن عرصه­ نوعی کشمکش و جنگ دائمی است. زنان در این نمایش شخصیت‌­های رام‌شده و منفعلی هستند که در برابر هر نوع صید و متاع­‌بودگی سر تعظیم فرو آورده و دم بر نیاورده‌­اند.

به این معنا، تن آنها میدان نبرد مردانی است که با اتکا به خصلت­‌های چون جوانمردی، عشق و با تکیه بر ثروت و قدرت خود، سعی در فتح آنها داشته­‌اند. به این اعتبار، ما نیز در این نمایش شاهد پیکر زنانی افسوس­‌خورده و مغمومی هستیم که اگرچه در مقابل نگاه ابزاری مردان به عشق می­‌شورند و در برابر آن اندک اعتراضی می‌­کنند، توان کنش­­گری و خلق شرایط دیگری را ندارند. ذهنیت و عشق مردانه، ( از سنخ داش آکلی با شمایل جوان­مردانه‌­اش) چونان زنان را شکل داده است که در نهایت بپندارند که در مردان حرف اول و آخر را در خانه می‌­زنند.

اینچنین، شاکله­ اصلی «گل و قداره» ستیزه­ه‌ایی است که مردان و زنان در بستر فرهنگ پدرسالار ایرانی داشته­‌اند. با این تفاوت که به نظر می‌­رسد علقه­ خاص فراهانی به شخصیت داش آکل و فرهنگ جوانمردانه‌ای که به نظر می‌­رسد از دست رفته است، وی را وا می‌­دارد تا اثری بی­ربط به زمان و مکان حال حاضر کارگردانی کند.

داش آکل در داستان هدایت شخصیت پچیده­‌ای است؛ کشمکش­‌های درونی بسیار دارد، همچون جدالی که میان فرهنگ جوانمردی و پهلوان مسلکی با عشق به دختری جوان می­‌تواند برقرار باشد و برای اثبات حقانیت خود و مردانگی­‌اش راه پر پیچ و خمی را می‌­پیماید. فراهانی اما داش آکل ضعیف­تری را خلق می­‌کند. در واقع، تمام آنچه می‌تواند خصلت­‌های مردانه­ از سنخ داش اکلی را نشان دهد، در لفافه­ بیان­‌های اغراق‌شده، بازی­‌های نه­‌چندان حسی، مبالغه‌­های نابه‌­جا و بدن­‌های ناآماده پیچیده می‌­شود و در نهایت به خلق شخصیتی می­‌انجامد که مخاطبان سرنوشت‌­اش را از پیش می‌­دانند. به این اعتبار، آنچه در این میان از دست می‌­رود نوع کنش‌­ورزی خاص و سوژگی است که داش آکل به عنوان شخصیت مرد و بلقیس و مرجان به مثابه­ زن در کل نمایش می‌­توانستند داشته باشند.