مستند «مدرسه سازماندهی تونی کِید بامبارا» به کارگردانی لوئیس مسایا، پرتره‌ای زنده و متفاوت از نویسنده، فعال سیاسی و مستندساز برجسته‌ای است که به جای تبدیل شدن به یک اسطوره دور از دسترس، به انسانی واقعی و الهام‌بخش در قلب روایت بدل می‌شود.

مستند «تورا!» ساخته کودی جرت، نه‌تنها ادای دینی به یکی از بزرگ‌ترین آیکون‌های «B-Movie»، تورا ساتانا، است؛ بلکه در سفری احساسی و گاه تکان‌دهنده، چهره‌ای انسانی و کمتر دیده‌شده از او را نمایان می‌سازد. این مستند که هم‌زمان با شصتمین سالگرد فیلم کالت Faster Pussycat! Kill! Kill! اکران می‌شود، در لایه‌هایی عمیق‌تر از تصویر زن زیبارو و خشنِ روی پرده، واقعیت‌های تلخ دوران کودکی، زندگی شخصی پرچالش و نقش مهم او در فرهنگ عامه و جنبش‌های اجتماعی را روایت می‌کند.

فیلم اسلواکیایی «Better Go Mad in the Wild» به کارگردانی میرو رمو، برنده جایزه بزرگ جشنواره بین‌المللی فیلم کارلووی واری 2025، مرزهای مستند، درام و افسانه را درهم می‌شکند. این فیلم نگاهی شاعرانه، عجیب و گاه تراژیک به زندگی دو برادر دوقلوی منزوی دارد که در دل طبیعت زندگی می‌کنند و شعر را نه با کلمات، بلکه با زیستن معنا می‌کنند – آن‌هم با روایت یک گاو سخنگو!

مستند داستانی «Better Go Mad in the Wild» به کارگردانی میرو رمو، روایتگر زندگی دو برادر دوقلو شصت‌ساله است که در دل جنگل‌های سرسبز Šumava در مرز چک و آلمان، سال‌هاست به دور از هیاهوی شهر و در هماهنگی کامل با طبیعت زندگی می‌کنند. فیلم، تلفیقی منحصربه‌فرد از طنز، شاعرانه‌گی و زندگی روزمره است که نگاه تازه‌ای به زندگی ساده و پیچیده این دو مرد می‌اندازد.

«فصول» ساخته مورن فازندیرو، مستندی هنری و تجربی است که با نگاهی شاعرانه و چندلایه به تاریخ و مردم منطقه آلنتژو پرتغال می‌پردازد. فیلم در جشنواره لوکارنو ۲۰۲۵ رقابت می‌کند و حق پخش جهانی‌اش توسط Square Eyes خریداری شده است.

مستند «Just Kids» در دل یکی از ملتهب‌ترین موضوعات اجتماعی روز آمریکا فرو می‌رود: حق دسترسی نوجوانان ترنس به مراقبت‌های پزشکی. این فیلم با روایتی انسانی و بی‌واسطه، از خلال زندگی سه نوجوان در ایالت‌های محافظه‌کار، تصویری عمیق از تأثیرات قوانین سخت‌گیرانه بر جسم و روان این نسل آسیب‌پذیر ترسیم می‌کند.

نتفلیکس در مستند «تایتان: فاجعه اوشن‌گیت» به بازخوانی فاجعه‌بارترین سفر توریستی عمق‌دریایی سال‌های اخیر می‌پردازد؛ سفری که پنج نفر را در زیردریایی ناامن به کام مرگ کشاند. این مستند پرتنش، نمایی از غرور، نادیده‌گرفتن هشدارها و اشتباهات مرگبار است.

فیلم مستند «Militantropos» با روایتی جسورانه و فرم‌گرایانه، نگاهی ضدجنگ و ژرف به تأثیرات روانی و انسانی جنگ اوکراین دارد. ترکیبی از زیبایی بصری و وحشت واقعی که بیننده را به تفکر درباره مرزهای زیبایی، واقعیت و اخلاق در سینمای مستند وامی‌دارد.

بهروز نورانی پور، تهیه کننده، کارگردان و پژوهشگر مستند «سه نُهزارم» در حدود 70 هفتاد دقیقه اثرش، همراهی و هم‌صحبتی با سه بانوی کرد ایزدی را به تصویر کشیده و کوشیده ضمن شنیدن خاطرات به غایت تلخ‌شان از زمان اسارت، از رنج‌های امروز هم بگوید؛ از پذیرفته نشدن بین خویشان و نزدیکان، از امرار معاشِ سخت و اصرار به بیرون راندن از خانه و شهر که در نهایت به فاجعه‌ی دیگری هم منجر می‌شود که در پایان مستند با آن مواجه می‌شویم.

«میدان بی حصار» در لایه‌‌های زیرین به سراغ تاریخ معاصر ایران می‌رود و برخی از مهم‌ترین تحولات تاریخی سیاسی یک سده اخیر سپهر سیاسی اجتماعی ایران را به تصویر می‌کشد؛ از این رو به سختی می‌توان حوزه خاصی را به این مستند نسبت داد. همان اندازه که اجتماعی است، همان قدر سیاسی است. همان میزان که فرهنگی- تاریخی است اقتصادی و شهری است و بالاخره هنری و سرگرم‌‌کننده.

با وجود حجم نسبتا زیاد مصاحبه‌ها، فیلمساز سعی کرده با تنوع در فیلمبرداری و تدوین آنها فضای ملال‌آور و نه چندان مخاطب‌پسند مستندهای اینچنینی را از میان ببرد و مخاطبان خود را با روایت متفاوت و شیرین‌اش همراه کند.

مستند «خالدار» روایتی ساده و روان از زندگی عباس بیرامی یکی از گنده‌لات‌های مشهور کرمان است که پس از یک دوره زندگی پر فراز و نشیب، سر به راه شده و به زندگی عادی و فارغ از خلاف روی آورده است.

«در جستجوی فریده» فیلمی زنانه است، مهری که زنان به فریده نثار می‌کنند، انعکاسی غریب دارد و به فیلم روح بخشیده. فیلم در ستایش وطن است، بی‌آنکه ادعایی در این باره داشته باشد، ضدمهاجرت نیست، اما غربت را دوست داشتنی نمی‌داند. این مستند، بیش از بسیاری فیلم‌های سینمای ایران، میهن پرستانه است و وطن را مادر می‌داند.

مستند «هیچ‌کس منتظرت نیست» را می‌توان در ذیل مستندهای اجتماعی تعریف کرد که هم به مصائب زنان آسیب‌دیده می‌پردازد و هم به نوعی می‌توان آن را مصداقی از مستند شهری دانست که چالش‌های حاشیه‌نشینی یا خیابان‌زیستی را در نسبت با سوژه اصلی خود بازنمایی و صورت‌بندی می‌کند.

پایه شناس در «چوب» نشان می‌دهد که سینما را می‌شناسد و می‌داند که در این ظرف چطور می‌توان مسائل مهم انسان امروز را عرضه کرد. «چوب» یک مستند کوتاه به یادماندنی است؛ اثری شاخص در کارنامه فیلمسازی که به نظر می‌رسد در سینمای مستند، به دنبال زبان و لحن مخصوص خود به ویژه در مورد موضوعاتی است که ماهیت‌شان چندان باب میل یا مد روز نیست.

نسخه تصویری مسترکلاس جاناتان رزنبام منتقد سرشناس آمریکایی در دسترس علاقمندان در فضای مجازی قرار گرفت.

مسائل اصلی که شخصیت فیلم «غار» با آنها درگیر است رویا، بازی و هنر است. مسائلی که در طول فیلم از زبان کاراکتر با لحن و واژگان شیرین کودکانه بیان می‌شود. مسائلی که وقتی در مخاطب درونی می‌شود بسیار تلخ و گزنده است و این سوال را به وجود می‌آورد که آیا ما کودکان را از حقوق خود محروم کرده‌ایم؟

کودک‌آزاری بنا بر تعریف سازمان جهانی بهداشت عبارت است از هر‌گونه بدرفتاری فیزیکی یا عاطفی، سوءاستفاده جنسی، غفلت یا رفتار همراه با بی‌توجهی یا استثمار تجاری یا سایر انواع استثمار، که منجر به آسیب واقعی یا احتمالی به سلامت، بقا، رشد یا کرامت کودک در زمینه روابط یا مسئولیت، اعتماد یا قدرت شود. با این نگاه شاید بهتر بتوان به این فیلم توجه کرد.

در طول این مستند مدام به چهره‌های آشنای سینمای ایران برمی‌خوریم که اغلب بار اول نامشان را از تیتراژی منتخب از یکی از آثارشان می‌خوانیم و معمولا بعد از آن، تیتراژی را می‌بینیم (و می‌شنویم) که یا، به آن علاقه دارند، یا از جنبه زیبایی‌شناسانه بررسی‌اش می‌کنند.

آرمین ایثاریان پس از کارگردانی چندین مستند و برنامه تلویزیونی برای ساختن اولین مستند بلند خود، سراغ موضوع جذابی رفته است. «اسرار دریاچه» مجموعه باستانی تخت سلیمان را که گفته می‌شود زادگاه زرتشت بوده، با قدمتی بیش از سه هزار سال و با عجایب پُررمزورازش به تصویر می‌کشد.

برنامه‌ی این هفته کانون فیلم «سینماحقیقت» مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، به نمایش و نقد فیلم مستند «به روایت کمانچه» ساخته‌‎ی «کیوان کیانی» اختصاص یافته است.