پایگاه خبری تئاتر: اگر به پیشینه آمفی تئاترها و تالارهای نمایشی دنیا نگاهی بیاندازیم، متوجه می شویم که بیشتر این سالن های معروف و البته قدیمی در شهرهای بزرگ و پر جمعیت یا تاریخی ساخته شده بودند. در شهر تهران و از قدیم الایام نیز همینگونه بوده و تهران هم قطب تئاتر کشور محسوب می شده است.
در گزارش های قبلی که درباره معرفی سالن های نمایشی تهران ارائه شده درباره تماشاخانه های قدیمی چون تئاتر نصر، تماشاخانه سنگلج و تئاتر شهر مطالبی منتشر شد و حال در این گزارش تصمیم داریم پیشینه ای از تئاتر فردوسی تهران که قدمت آن به دهه بیست خورشیدی می رسد، مطرح کنیم.
*بنیانگذار تئاتر فردوسی که بود؟
همانطور که مطرح شد تئاتر فردوسی پس از تئاتر فرهنگ، از دهه بیست در زمینه عرضه آثار نمایشی در تهران گوی سبقت را ربوده بود و هنرمندان فعال زیادی در این تماشاخانه مشغول به فعالیت هنری بودند. شاید ابتدا بخواهید بدانید که موسس این تماشاخانه در محله قدیمی و خیابان لاله زار تهران چه کسی بود؟ عبدالحسین نوشین سرمایه گذار و موسس این تماشاخانه بود که به دلیل علاقه ای که به فردوسی و شاهنامه او داشت پس از جشن هزاره فردوسی در سال 1314 و اجرای چند پرده از داستان های فردوسی تصمیم به تاسیس این تماشاخانه و گذاشتن نام فردوسی بر آن گرفت. نوشین عضو حزب توده بود و به دلیل علاقه ای که به فرنگ و تحصیل در فرانسه داشت تلاش کرد تا تئاتر مدرن غرب را وارد ایران کند.
تماشاخانه فردوسی با سرمایه گذاری علی وثیقی، عبدالحسین نوشین و عبدالکریم عموئی در سال 1326 و بنا به روایت های دیگری از کتبی در سال 1324 تأسیس شد. مرتضی احمدی در کتاب «من و زندگی» درباره خاطرات تئاتری اش و تئاتر تهران می نویسد: «این تماشاخانه در خیابان لاله زار، کوچه ملی بود و قبلا به نام سینما فردوسی شناخته می شد، اما از لحاظ نمایش فیلم های پرجاذبه و جلب مشتری در وضع زیاد مناسبی نبود. در سال 1325 آقای عبدالحسین نوشین که پدر تئاتر مدرن ایران شناخته می شود با در اختیار گرفتن سینما و تبدیل آن به (تئاتر فردوسی) و بهره مند شدن از شاگردان خود که هر یک هنرمند توانایی بودند، این تماشاخانه را تأسیس کرد».
طبق مستندات دیگری عبدالحسین نوشین به دلیل اختلافاتی که در تئاتر فرهنگ با شرکایش پیدا کرده بود، از آنها جدا شد و تئاتر فردوسی را تأسیس کرد، در ابتدا کلاس گذاشت و عده زیادی اسم نوشتند و از این عده، او تعدادی را انتخاب کرد که تئاتر کار کنند، یکی از این افراد زنده یاد عزت الله انتظامی بود.
هنرمندان فعال در تئاتر فردوسی اعضاء گروه نوشین بودند هنرمندانی چون لرتا هایراپطیان(همسر عبدالحسین نوشین)، مهین اسکوئی، توران مهرزاد، حسین خیرخواه، حسن خاشع، صادق شباویز، محمدعلی جعفری، محمدعلی کهنموئی، محمد عاصمی، جلال ریاحی، عزت الله انتظامی، مهین دهیم، فریدون دهیم، مهدی امینی، مصطفی اسکوئی بودند.
* از مکان تئاتر فردوسی تا قوانین سفت و سخت عبدالحسین نوشین
این تماشاخانه در کوچه ملی خیابان لاله زار که خیابان هنر ایران محسوب می شد، قرار داشت که عده ای از هنرجویان هنرستان هنرپیشگی هم در آنجا فعالیت می کردند. سیاست عبدالحسین نوشین این بود که فعالیت های هنری در تئاتر فردوسی همچون تئاتر فرهنگ با زبان محاوره عامه مردم با رعایت نکات اخلاقی و فرهنگی و همین حفظ کردن دیالوگ ها انجام شود و جملات و کلمات مصنوعی از سوی نویسندگان گفته نشود. همچنین پیش از شروع نمایش نور سالن کم و موسیقی ملایمی برای آماده سازی ذهن مخاطبان پخش شود.
یکی از مسائل جالب در تئاتر فردوسی این بود که نوشین معتقد بود برای پاک باقی ماندن فضای تماشاخانه می بایست بازیگران متأهل باشند به همین دلیل عموما بازیگران به همراه همسرانشان در این تماشاخانه فعالیت می کردند. مسائل متفاوت این تماشاخانه به لحاظ فنی نیز بود مثلا تماشاخانه در دهه بیست سن گردان داشت و همین باعث جذب مخاطب بیشتری می شد چیزی که همین الان تنها در تالار وحدت و تئاتر شهر ما وجود دارد.
در کتاب «تماشاخانه های تهران» آمده است که علی اصغر گرمسیری در خاطراتش گفته: ما در تماشاخانه تهران فرصتی برای تمرین نداشتیم و هر بیست روز یکبار می بایست یک نمایش را آماده می کردیم و به روی صحنه می بردیم و مجبور بودیم از سوفلور استفاده کنیم؛ چون زمانی در اختیار نداشتیم که متن را حفظ کنیم. گاهی پیش می آمد که احمد دهقان می گفت: فورا نمایش را آماده کنیم چون نمایشی که در حال اجراست فروش ندارد و ما هر چه می گفتیم ما برای یکی دو هفته دیگر آماده می شویم قبول نمی کرد و مجبور بودیم نمایش را به صحنه ببریم و سوفلور جزء لاینفک این اجراها بود. اما نوشین و گروهش آنقدر وقت برای تمرین داشتند که کاملا متن را از حفظ کنند و نمایش دقیقا برای همه بازیگران جا می افتاد.
همین نظم و قانومندی نوشین از یک سو برای اجرا بردن یک نمایش روی صحنه و از سوی دیگر نیز احترام گذاشتن به هنرمندان برای تمرین و اجرا و مسائل دیگر چون تمرینات بیان بازیگران برای فصاحت کلام و گویش صحیح فارسی به همراه استفاده از لباس مناسب باعث شد که تماشاگران زیادی به سمت دیدن تئاتر فردوسی بیایند و از آن جمله مسئولان مملکتی بودند که برای دیدن تئاتر به این مکان می آمدند. نظم و سکوت در این تماشاخانه قبل و بعد از اجرا آن اندازه برای نوشین اهمیت داشت که دستور داده بود سالن پشت صحنه را هم با نمد مفروش کنند تا صدای کفش های پاشنه دار سکوت را نشکند.
*خاطرات زنده یاد عزت الله انتظامی از تئاتر فردوسی
عزت الله انتظامی در جایی مطرح کرده بود که «تماشاگر وقتی به سالن تئاتر فردوسی وارد می شد دقیقا مثل این بود که به تئاتر اروپائی رفته است. نمایش دقیقا سر ساعت شروع می شد و درهای سالن نیز بسته می شد. بین دو پرده آنتراکت گذاشته شده بود که که معمولا زمانی برای استراحتی کوتاه بود.
نوشین با افتتاح تئاتر فردوسی و بعد فرزندش تئاتر سعدی تحولی در تئاتر ایران به مفهوم مطلق کلمه را پایه گذاری کرد. دور میز خوانی، تمرین های دو سه ماهه، تجزیه و تحلیل شخصیت بازی و کاراکتر سازی، فن گویش و بیان، میزانسن به معنی درست آن، بسته شدن سوفلور، استفاده نکردن از موسیقی زنده و استفاده از صحنۀ گردان و دکور سقف دار، بهره بردن از موسیقی کلاسیک مناسب مفهوم و موضوع نمایش و استفادۀ دقیق از نورپردازی و نظم و ترتیب در سالن باعث شد عده زیادی از فرهیختگان و مخاطبین علاقمند به تئاتر را دور هم جمع کند. افتتاح تئاتر فردوسی و سعدی باعث شد تئاترهای دیگر تحت الشعاع قرار بگیرند و در تمام تئاترهای تهران تغییر و دگرگونی بوجود آید.
علی نصیریان بازیگر پیشکسوت نیز در مصاحبه ای مطرح کرد که وقتی در مدرسه، کلاس هشتم بوده اولین بازی در نمایش را در یک کمدی لاله‌زاری به کارگردانی بهمن فرسی تجربه کرده است. فرسی این متن کمدی را با یکی از متن‌های جدی عبدالحسین نوشین کنار هم گذاشته بود. در این نمایش با خدابیامرز مهدی فتحی هم بازیگر بوده است.
* «مستنطق» و «پرنده آبی» دو اثر ابتدایی تئاتر فردوسی
درباره نخستین اجرایی که در تئاتر فردوسی به صحنه رفت توافق نظر وجود ندارد عده ای مثل مرتضی احمدی در کتابش می گویند نمایش «پرنده آبی» و عده ای مثل مهدی امینی، کارگردان و مترجم نمایش «مستنطق» را مطرح کرده اند.
سایر نمایش هایی که در این سالن به صحنه رفته می توان به «ولپن» به کارگردانی عبدالحسین نوشین، «رزماری» اثر کلمانس بارکلی، «توپاز» اثر مارسل پانیون به کارگردانی عبدالحسین نوشین، «ماجرای خانواده لبنان» اثر ادگار والاس، «سه دزد» و «دختر شکلات فروش» به کارگردانی حسین خیرخواه اشاره کرد.
به دنبال تیراندازی به محمدرضا شاه در نیمه بهمن ۱۳۲۷ موج تازه‌ای از محدودیت‌های سیاسی آغاز شد که به منع فعالیت «حزب توده» انجامید. سران حزب، از جمله عبدالحسین نوشین دستگیر شدند. حکومت نظامی به فعالیت «تئاتر فردوسی»، که از پایگاه‌های حزب شناخته شد، پایان داد. نوشین در دادگاه نظامی از عقاید خود دفاع کرد و به سه سال زندان محکوم شد.
بعد از دستگیری نوشین ، مدیریت تئاتر فردوسی هم تغییر و بدست علی صدری افتاد و آثار نیز به گفته خیلی هنرمندان آن دوره به لحاظ کیفی افت زیاد پیدا کرد چرا که نوشین تلاش زیادی برای تغییر نوع تئاتر از سنتی به مدرن در ایران انجام داد چه زمانی که تئاتر فرهنگ بود و چه زمانی که برای تئاتر فردوسی فعالیت کرد.
در دوره صدری آثاری چون «ننگ جامعه»، «فیروز و فیروزه»، «دختر چوپان»، «در کشور پریون»، «حسن قناد»، «تارتوف»، «خسیس»، «عاشق گیج» و ... به اجرا در آمد.
علی نصیریان در جایی مطرح کرده بود که «نوشین نظم و ترتیب، احساس مسئولیت، احترام به هنر و حفظ حرمت محیط کار هنری را در تئاتر بنیاد گذاشت و به همکاران و شاگردانش آموخت که هیچ خطای اخلاقی و رفتاری قابل‌چشم‌پوشی نیست و همه عادات، خصلت‌ها و گفتار‌ها و رفتارهای زشت و غیرهنری و غیراخلاقی را طرد کردند. این خدمت بزرگی بود، چون وقتی محیط کار غیرفرهنگی باشد، کار فرهنگی و هنری در آن غیرممکن است. نوشین فضای آبرومندی برای تئاتر ایجاد کرد. از بیرون تئاتر گرفته تا سالن انتظار، سالن نمایش، صحنه و پشت صحنه».
سایر آثاری که در سال 1333 در تئاتر فردوسی به صحنه رفت چون «کمال همنشین»، «خواب اشفته»، «خانم احساساتی»، «تاجر ونیزی»، «انگل های اجتماع»، «دختر شکلاتی» و «شارلاتان ها» می توان نام برد.
اما در بالا مطرح کردیم که تئاتر فردوسی پس از نوشین نیز فعالیت خود را البته کم فروغ تر ادامه داد منتها این را باید اضافه کنیم که تئاتر فردوسی یک بار در جریان کودتای سال 1332 تعطیل شد منتها دو مرتبه در سال 1333توسط اصغر تفکری خریداری و به تئاتر تفکری تغییر نام داد.
بسیاری از هنرمندانی که آن دوره خاطراتی از نوشین و فعالیت هنری در تئاتر را دارند این روزها شناخته شده و در عرصه سینما، تئاتر و تلویزیون مطرح هستند.
منابع: تماشاخانه های تهران از ناصر حبیبیان، محیا آقاحسینی
من و زندگی ، خاطرات مرتضی احمدی
کوشش های نافرجام (سیری در صد سال تئاتر ایران) از هیوا گوران
منبع: خبرگزاری فارس
