اوشان محمودی در نمایش «شهر گناه»، خانواده را به مثابه جزیرهای محصور در میان آبهای تیره به تصویر میکشد که اعضای آن در چرخهای باطل از سرکوب، گناه و سوپ ورمیشل گرفتار شدهاند. این اجرا با رویکردی جسورانه به مقوله جنسیت و استفاده از زنان برای ایفای نقشهای مردانه (و بالعکس)، مرزهای قطعیت را در مناسبات خانوادگی فرو میریزد. «شهر گناه» با گریمهای اغراقشده و بازیهای ماشینی، روایتی از زوال اقتدار پدرانه و تلاش بیثمر فرزندان برای رهایی از تروماهای گذشته است؛ تلاشی که در نهایت به بنبستی ساختاری و ایستایی محض ختم میشود.
محمود احدینیا در نمایش «مثل یک ترافل ساده»، با عبور از رئالیسم اجتماعی همیشگیاش، پروژهای بصری و مدرن را در قلب منطقه اقدسیه روی صحنه برده است. این تکگویی نمایشی که با بازی رامتین هوشمند اجرا میشود، در ظاهر کلاسی برای آموزش شیرینیپزی است، اما در باطن، روایتی بازیگوشانه و پژوهشمحور از تاریخ تمدن بشری را ارائه میدهد. نقطه عطف این اجرا، استفاده هوشمندانه از تکنولوژی «پروجکشن مپینگ» توسط «بل استودیو» و چرخش ناگهانی لحن از یک فضای مفرح به ساحتی تراژیک و متاثر از حوادث سال ۱۴۰۱ است که مخاطب عافیتطلب را با حقیقتی عریان روبرو میکند.
نمایش «ماهی بلژیکی» به کارگردانی آروند دشتآرای، روایتی تکاندهنده از بحران هویتی انسانهایی است که میان تعاریف سنتی زن و مرد گرفتار شدهاند. این اثر با بازی کاظم سیاحی و طاهره هزاوه، از طریق یک سازه هندسی دوار و اتمسفری فانتزی، به نقد سیاستهای هویتی میپردازد. در این نمایش، ملاقاتی نمادین میان کودکی بیپناه و میانسالی منزوی شکل میگیرد که تنها راه رهایی خود را در گریز به دنیای تخیل مییابند.
همایون علیآبادی در یادداشتی تحلیلی، نمایش «زنی که فقط سیگار میکشد» به کارگردانی رضا آشفته را گامی نو در پیوند میان تئاتر و فلسفه دانست. او با اشاره به قرابت اندیشه آشفته با بزرگانی چون سارتر و کامو، این اجرا را نوعی سایکودراما و «تئاتردرمانی» توصیف کرد که توانسته بر بیماری کارگردان غلبه کند. علیآبادی ضمن تمجید از نگاه فلسفی اثر، آن را یادآور نمایشنامه مشهور «مضرات دخانیات» چخوف میداند که در فضایی سرشار از حیرت و اندیشه روی صحنه رفته است.
بیست و چهارمین مسابقه مطبوعاتی سالیانه انجمن منتقدان، نویسندگان و پژوهشگران تئاتر با معرفی برگزیدگان نهایی در خانه هنرمندان ایران به کار خود پایان داد. در این آیین که عصر جمعه ۲۸ آذرماه برگزار شد، سایت «چارسوپرس» موفق شد تندیس برگزیده بخش نقد را توسط سیدحسین رسولی از آن خود کند.
رای جدید نمایش «زندگی در تئاتر» با متن طعنهآمیز دیوید ممت و کارگردانی حبیبالله دانش، فراتر از یک بازاجرای ساده است و بهعنوان نامهای عاشقانه به تئاتر و چالشی علیه "مرگ تدریجی تئاتر تهران" شناخته میشود. دانش در این اجرا، به جای تمرکز بر ظاهر تقابل، به درونیات و مشکلات روحی رابرت (بازیگر مسن) میپردازد و با استفاده از دو بازیگر برای نقش جان (حسام زرنوشه و محمود سالاریه) و بازنمایی سایههای شخصیتی یونگی در طراحی صحنه، رابطه معلم و شاگردی را به چالش میکشد.
وضعیت نابهنجار و آشفته تئاتر پایتخت، ناشی از بحران فراگیر مخاطب و تسخیر شدن سلیقه فرهنگی توسط عوامل نه چندان شایسته، موجب پسرفت تولید آثار هنری شده است. در این میان، تماشای آثار نمایشی نسل جدید مانند «مرد مرده» (حسین میرزایی) که جهان خودآیین خویش را با فرمی بدیع و آوانگارد میسازند، همچون رایحهای امیدبخش است.
نمایش «کلیسم» به کارگردانی مهدی ضیاچمنی (پس از اجرای موفق «حذفیات») با بازگشت به صحنه تئاتر تهران، یک تجربهگرایی جسورانه و مسالهمند را به نمایش میگذارد. این اجرا که با همکاری ستاره فرسا (نویسنده و بازیگر) بر اساس قطعات نمایشی شل سیلورستاین طراحی شده، تلاشی موفق برای انتقال یک جهان عجیب و غریب آمریکایی به حال و هوای ایرانی است.
نمایش «خندیدن زیر مشت و لگد» که اولین تجربه کارگردانی الناز ملک است، با صمیمیت و بیتکلفی نویسنده و کارگردان با مخاطب، به موضوع حساس آزار جنسی و کلامی زنان میپردازد.
نقد جدی فضای جاری تئاتر بدنه در سالهای اخیر نشان میدهد که اغلب نمایشنامههای ایرانی با مصیبت فقدان شخصیتپردازی دراماتیک و تسخیر شدن توسط «موجودات زنده انسانی» فاقد هویت اجتماعی مواجه هستند. این نئورئالیسم اخته، نه کنش معناداری خلق میکند و نه توانایی به چالش کشیدن وضعیت نامطلوب را دارد. در شرایطی که منطق سرمایه و شهرت بر کیفیت غلبه کرده، نقد بر این است که نمایشنامهنویسان به دلیل تجربه زیسته محدود و ممیزی، از خلق وضعیتهای تکین دراماتیک و شخصیتهای پیچیده عاجز ماندهاند.
نمایش «عروس انار» به کارگردانی حسین جمالی، روایتی معاصر و التقاطی از داستانهای فلکلور ایرانی است که با هدف نقد تقدیرگرایی و مردسالاری به صحنه رفته است. این اجرا با تلفیق آواز، رقص و امر دراماتیک در فضایی هیبریدی، تلاش میکند تا از دل سنتهای هزینهزا، راهی به سوی همبستگی و رهایی جامعه پیدا کند.
متن پیشرو به بررسی دو نمایش «بی» و «رقص سرخپوستی» میپردازد و آنها را به عنوان نمونههایی از مواجهه نسل جدید تئاتر با «بحران بازنمایی» واقعیت اجتماعی تحلیل میکند. این بحران که ریشه در تغییرات فکری و فرهنگی جهان مدرن دارد، هنرمندان را به سمت استفاده از فرمهای متفاوت، مانند تئاتر پستدراماتیک، سوق داده است.
نمایش «اتاق زبان» به کارگردانی حسن معینی، خوانشی متفاوت از نمایشنامه «در انتهای گلو» اثر یوسف الگیندی است. معینی در این اقتباس، با تغییراتی جسورانه، روایتی از خشونت و مقاومت مهاجران عرب را در بستری آمریکایی بازتاب میدهد و تلاش میکند تا به جای انفعال، عاملیت و شورش را به شخصیت اصلی خود (خالد) ببخشد.
نمایش «مبانی تاریکی» به کارگردانی میلاد شجره، اثری چندلایه و پیچیده است که وضعیت بحرانی جامعه را از دریچه جهان تئاتر به تصویر میکشد. این اجرا با حضور سعید چنگیزیان، میلاد شجره، فریال سنگری و دلسا کریمزاده، در سالن استاد سمندریان مجموعه ایرانشهر به روی صحنه رفته است.
نمایش «خط چشم»، اقتباسی خلاقانه و جسورانه از نمایشنامه دشوار «کودک مدفون» نوشته سم شپارد است. این اثر که توسط گروهی جوان از مشهد به صحنه رفته، با استفاده از فرم اجرایی گروتسک و اغراقآمیز، روایتی از فروپاشی یک خانواده ایرانی را با شوخطبعی و رویکردی متفاوت به تصویر میکشد و تلاش دارد در برابر موج ابتذال در تئاتر مقاومت کند.
نمایش «الاویاتان» به نویسندگی و کارگردانی محمد میرعلی اکبری، اثری است که به بررسی مفهوم «شر» در یک شهر دیستوپیایی میپردازد. این نمایش که در سال ۱۳۸۷ و در فضای سیاسی خاص آن زمان نوشته شده، با رویکردی نمادین و انتزاعی، تصویری از جامعهای فاقد اخلاقیات و گرفتار در چنگال نیروهای اهریمنی ارائه میدهد.
نمایش «۹۱» به کارگردانی آرش دادگر، تجربهای متفاوت در تئاتر معاصر ایران است که به جای روایت داستانی خطی، مخاطب را به هزارتوی ذهن یک قربانی میبرد. این نمایش با طراحی صحنه و بازیگری متفاوت، به این پرسش میپردازد که آیا ما به عنوان جامعه، توانایی درک حقیقت را از دست دادهایم؟
نمایش «روزهای بیباران» به کارگردانی امین بهروزی که این روزها در تماشاخانه هما اجرا میشود، اثری است که با روایتی روان و نگاهی عمیق به چالشهای زندگی انسان میپردازد. این نمایش با بازی محمد صدیقیمهر و وحید آقاپور، داستان مردی را روایت میکند که میان گذشتهای آسیبدیده و آیندهای نامعلوم گرفتار شده است.
نمایش «قاب» به کارگردانی زهرا محمدی و با اقتباس از نمایشنامه «ژست جلوی دوربین» اثر کارول فرشت کانادایی، این روزها در سالن اصلی مجموعه تئاتر مولوی روی صحنه است. این اثر نمایشی، روایتی کوتاه و درامگونه از بحران اخلاقیات و روابط انسانی در یک خانواده چهارنفره است که در تلاش برای ثبت یک عکس خانوادگی، تنشهای پنهان خود را آشکار میکنند.
یک صحنهی گردان بیپایان، فیگورهای بینام در سفر زمان، و تقابل خدایان سومر با بت یوتیوب؛ "بر زمین میزَنَدَش" علی شمس، نمایشی پستدراماتیک که تابستان ۱۴۰۴ در تئاترشهر تهران اجرا شد، به واسازی درام سنتی میپردازد. این اثر با تأکید بر "رویدادبودگی" و "لحظهی پرفورماتیو"، چالشهای مدرن درک واقعیت را به تصویر میکشد و با تلفیق ارجاعات برشتی، شکسپیری و بودلر، تجربهای متفاوت و ماندگار را برای مخاطب ایرانی رقم میزند.
نمایش «عزادار» به نویسندگی امیر نجفی و عرفان غفوری و کارگردانی نجفی، روایتی گروتسک و تأملبرانگیز از مرگ پدر، بازتولید اقتدار پدرانه و بنبست خانواده ایرانی است؛ اثری که در امتداد دغدغههای اجتماعی و فلسفی کارگردان، مواجههای طعنهآمیز با مفهوم پدرسالاری در بستر سوگواری خانوادگی ارائه میدهد.
الیکا عبدالرزاقی پس از تجربه «هملت»، اینبار با اجرایی موسیقیمحور از تراژدی جاودان «شاه لیر» در سالن اصلی تئاتر شهر حاضر شده است؛ نمایشی پر زرقوبرق و پُر بازیگر که میان فرم، احساس، و موسیقی، لیر را با مخاطب طبقه متوسط امروز آشتی میدهد.
در روزگاری که تئاتر رسمی کشور در گرداب ابتذال، سانسور و سرمایهسالاری فرو رفته، اجرای نمایشی ساده اما تأملبرانگیز از گروهی دانشجوی مشهدی در تالار مولوی، بار دیگر نشان داد که تئاتر دانشگاهی هنوز نفس میکشد. نمایش «کولر» با نگاهی بیپیرایه اما عمیق، تصویری از تنهایی، شکست روابط اجتماعی و گسست انسان معاصر از مفهوم دوستی ارائه میدهد؛ آن هم در بلندترین نقطه یک خانه، جایی که کولر از کار افتاده اما «بامداد خمار» هنوز در پی نسیمی از رفاقت است.
نمایش عزادار به کارگردانی امیر نجفی با بهرهگیری از ساختار پستدراماتیک و نگاهی روانتحلیلی، روایتی پرتنش از سوگ، فقدان و فروپاشی نقشهای خانوادگی ارائه میدهد. اثری که بهجای نمایش مرگ، به بازنمایی خالیبودن و تقلای بیثمر برای پر کردن آن میپردازد؛ روایتی تراژیک و گروتسک که تماشاگر را در چرخهای بیپایان از انکار و شبیهسازی گرفتار میکند.
نمایش جغد به نویسندگی و کارگردانی سعید حسنلو، اقتباسی ایرانی و جسورانه از فیلم «زندگی دیگران» است؛ نمایشی با طراحی صحنهای نوآورانه و بازیهایی چشمگیر که بهویژه در ارائه مفهوم «نظارت» و «خفقان» در فضای سیاسی و هنری موفق عمل میکند. حسنلو با نگاهی زنمحور، فراتر از روایت انسانی فیلم اصلی، تمرکزش را بر سانسور، سرکوب و حق حذف زنان در تئاتر مردسالارانه امروز معطوف کرده است.
در میان اجراهای متنوع هشتمین جشنواره ملی تئاتر دانشجویی «اردیبهشت» دامغان، نمایش «خط چشم» به کارگردانی نازنین سالاریفر، با اقتباسی خلاقانه و رادیکال از «کودک مدفون» سام شپارد، به اثری متفاوت بدل شد. نمایشی که با درآمیختن گروتسک، ابزورد، و طنزی سیاه، فروپاشی یک خانواده ایرانی را در فضایی بارانی و جفنگ، با لحنی جسورانه و اجرایی خوشریتم به تصویر کشید.
نمایش «زندانی در دانمارک» به کارگردانی محمد مساوات، خوانشی جسورانه و پستدراماتیک از «هملت» شکسپیر است که به جای وفاداری به متن اصلی، بر واسازی رویداد اجرایی تمرکز دارد. در این اثر، شبح هملت از تابوت تاریکی برمیخیزد تا در جهانی از فساد و تباهی، مخاطب را به رویارویی با «امر واقعی» دعوت کند و با دستکاری لذت تئاتری سنتی، تجربهای متفاوت رقم بزند.
نمایش «در انتظار گودو» به کارگردانی امیرحسین جوانی، این روزها در تئاتر لبخند روی صحنه است و با رویکردی متفاوت نسبت به جنبههای فلسفی و جدی متن ساموئل بکت، سعی در جذب مخاطب عام دارد. این اجرا که مورد استقبال گسترده نیز قرار گرفته، از کمدی موقعیت و فضای اسلپاستیک بهره میبرد تا از ملال مخاطب جلوگیری کند، اما این رویکرد پرسشهایی را درباره وفاداری به عمق اندیشههای بکت و تأثیر آن بر ذائقه تماشاگران جدید تئاتر مطرح میکند.
در روزهای پررونق تئاتر بهاری، مصطفی کوشکی پس از مدتها دوری از صحنه، با خوانشی تازه از «نکراسف» ژان پل سارتر به تئاتر ایرانشهر بازگشته است. این نمایش که با همکاری مهدی کوشکی دراماتورژی شده، با تکیه بر کمدی موقعیت و بهرهگیری از فضای جفنگ سیاسی، توانسته نگاهی نو به این اثر کلاسیک ارائه دهد و نظر مخاطبان را به خود جلب کند.
نمایش «رام کردن اسب چوبی» به کارگردانی سینا رازانی، از سوی همایون علیآبادی، منتقد تئاتر، به عنوان یک «لودگی تمامعیار» مورد نقد جدی قرار گرفته است. علیآبادی معتقد است که علیرغم تلاش بازیگران و کارگردان، عدم شناخت کافی از ژانر فارس، کار را به یک «کمدی-تراژدی کمرمق» تبدیل کرده است.
نمایش «زندانی در دانمارک» به کارگردانی محمد مساوات، روایتی آوانگارد و زبانبنیاد از هملت است که با ساختاری اپیزودیک و زبانی آرکاییک، از دل تاریکی برمیخیزد تا شکواییهای علیه بیعدالتی و انحطاط اخلاقی سر دهد. این اجرا با تلفیق زبان دراماتیک شکسپیری و «شعر اجرایی» معاصر، تجربهای نو از تئاتر شاعرانه را به ارمغان میآورد.
در حالی که گرمای بیسابقه اردیبهشت و نگرانیهای ناترازی انرژی بر زندگی تهرانیها سایه افکنده، سالنهای تئاتر پایتخت با اجرای آثاری چون «شک» به کارگردانی کورش سلیمانی، «آشپزخانه و متعلقات» به کارگردانی شهره سلطانی و «کتابخانه نیمهشب» به کارگردانی محمد ملکشاهی، همچنان پذیرای مخاطبان هستند. مروری بر این اجراها و تاثیر چالشهای اقتصادی و اجتماعی بر هنر نمایش.
اجرای بحثبرانگیز تئاتر «امشب به صرف بورش و خون به روایت نازنین» به کارگردانی صابر ابر و نویسندگی مهدی یزدانیخرم در باغ کتاب تهران، روایتی زنانه و متفاوت از داستان بلند «نازنین» داستایوفسکی را به صحنه میآورد. این نمایش تکگویی، با بازی الهام کردا در نقش نازنین، به واکاوی سرنوشت تراژیک و عاملیت زنانه در جهانی مردسالار میپردازد.
نمایش «ملتبلون» به نویسندگی و کارگردانی مهرداد قیومی که این شبها در سالن دو مجموعه تئاتر لبخند روی صحنه است، تلاش دارد تا به بازنمایی انسان پساکرونایی بپردازد، اما به نظر میرسد در فرم و اجرا بیشتر وامدار تئاترهای پیش از پاندمی است و درگیر هراسهای ذهنی و اکسپرسیونیستی یک استاد دانشگاه میشود.
نمایش "کار خرگوش" به کارگردانی مهدی نصیری، اجرایی متفاوت از دیالکتیک روابط انسانی را به نمایش گذاشت و با استقبال تماشاگران روبرو شد. این اثر، با تمرکز بر صداقت بازیگران و پویایی متن، شبی به یادماندنی را برای حاضران رقم زد.
میتوان از تماشای اجرای جگر هندی لذت برد و صد البته چندان شگفتزده نشد. این نکته مهمی است که همچنان کارگردانی چون رحمت امینی در استفاده از فرمهای اجرایی، دست به عصا حرکت میکند و بیشوکم بر امر متعارف تکیه دارد. شوخیها و ساختارشکنیهای نمایشهایش بر مدار امر آشنا میچرخد و به قولی نه سرد است و نه گرم چراکه ولرم بودن برازندهترین خصلتی است که میتوان به اجراهای رحمت امینی داد و به هنگام تماشا کردنشان، به دشواری و مخاطره نیفتاد.
تئاتر ایران در این روزهای پرابهام و بلاتکلیفی، با چالشهایی همچون کمبود تماشاگر و دستاوردهای کمثمر مواجه است. دو نمایش "بازی آنتیگون من" و "بازخند" به عنوان نمونههایی از آثار تجربی در شرایط فعلی، از تلاشهای تازه برای جلب توجه مخاطبان سخن میگویند، اما سوال اصلی اینجاست که آیا این آثار توانستهاند تغییری در وضعیت کنونی تئاتر ایجاد کنند؟
در اینجا با تمرکز بر منودرامِ «جایی که گوزنها آواز میخوانند» نوشته مهدی غلام حیدری به کارگردانی و با اجرای نادر فلاح که از بهمن ماه در سالن شیشهای عمارت هما روی صحنه است، سعی بر آن است که با ارجاع به یک نمونه اجرایی با تمرکز بر سوالات مذکور، این منودرام را از منظر ژانر و نسبت آن با مخاطب خود مورد ارزیابی قرار دهیم.
هر چند کالیگولای مهرداد مصطفوی به لحاظ روایت، غنای نمایشنامه کامو را ندارد، اما به لحاظ اجرایی، توانسته حال و هوای تئاتریتری خلق کند و تماشایی باشد.
حسین خدایاری اگر جسارت بیشتری به خرج دهد و به لحاظ فرم اجرایی، تجربیات تازهای را امتحان کند بیشک میتواند یکی از کارگردانان جوانی باشد که به مناسبات کارگری میپردازند تا شاید واقعیت تلخ و پنهان این قبیل فضاها را بیش از گذشته عیان کنند. در همان دقایقی که نامهها به مقصد نمیرسند و امیدهای واهی به رسواییهای کوچک و بزرگ ختم میشود.
پشتکوهی با تمرکز بر این بخش کمرنگ تاریخ کشورمان، سعی دارد بهواسطه اجرای خود تلنگری به شهروندان این مرز و بوم زند: که تاریخ همواره قابل تکرار است. نکته حائز اهمیت دیگر که پشتکوهی در این اجرا بر اساس حوادث سالهای گذشته کشور با هوشیاری بر آن تاکید دارد، زنان و کنشگری آنها بر علیه استعمار و تجاوز است.
در این مطلب به دو اجرایی میپردازیم که بعد از جشنواره تئاتر فجر به صحنه رفتند و با لحنهای متفاوت، تلاش کردند به انسان معاصر و درد و رنجی که میبرد بپردازند. این دو نمونه میتواند برای فهم کیفیت بازنمایی وضعیتهای فرودستی و تحت ستمبودگی انسانها در زمانه حال به میانجی تئاتر مفید باشد.
نمایش «تارتف» مهرداد کورشنیا به شکلی خلاقانه و موجز، مدرنیزاسیون ناموزون پهلوی اول را دستمایه روایت قرار داده است.
تاکنون بیش از دهها بار این نمایش یا اقتباسهایی از آن اجرا شده است ولی اینبار مرجان آقانوری توانسته است با خوانشی زنانه و اجرایی دگرگونه، نمایشی را روی صحنه بیاورد که از بینش عمیق او نسبت به موضوعات پیرامون و شناخت دقیقش از نمایشنامه نشأت میگیرد.
سال عجیب ۱۴۰۳ به پایان رسید و حال میتوان با اندکی شک و اطمینان، به قضاوت اجراهایی پرداخت که در این میان حرف تازهای داشتند و با تمام محدودیتهای پنهان و آشکار اجتماعی و سیاسی، تلاش کردند نسبت به فرمهای اجرایی گذشته، شیوههای کمترشناختهشدهای را بر صحنه آورده که خلاق باشد و به فضای رخوتناک تئاتر این روزهای ما، شور و حال تازهای ببخشد.
ژن زامبی با برخورداری از متن مناسب و فضای کمیک خود، همچنین با بهره بردن از بازی خوب بازیگرانِ یکدست و پرتوانش آنچه را که از قول بکت آمد، تحقق بخشیده است.
نمایش «بیپدر» به کارگردانی محمد مساوات، با روایتی ضد پیرنگ و فضایی ماکابر، تلاش میکند زیست انسان معاصر را به چالش بکشد.
اجرای «احتمال وقوع قتل» در این وانفسای آثار خوب کمدی، یک پیشنهاد اجرایی قابل اعتناست که میبایست قدرش دانست و در صورت امکان به دیگران هم توصیه کرد.
مهدی رضایی به سراغ داستان بلند «موشها و آدمها» جان اشتاینبک رفته و با رویکردی وفادارانه به متن کتاب، تلاش کرده روایتی تماشایی بر صحنه تئاتر خلق کند و روایتگر آدمهای فرودستی باشد که در دوران مدرن، نام و نشان چندانی از خود نداشته و برای بقای خویش، تن به کارهای سخت و توانفرسا میدهند.
قطبالدین صادقی در نمایش «سفرنامه آبجی مظفر» عناصری از انواع نمایشهای سنتی ایرانی را در یک قالب نو و بسیار جذاب آمیخته و به این ترتیب با آمیزش کهنه و نو، سنتی و مدرن، رویکردی پستمدرن در پیش گرفته است.
